Þjóðviljinn - 30.10.1990, Síða 5

VIÐHORF
Kúbanskur hagfræðingur talar um sósíalisma
Kunnur kúbanskur hagfræð-
ingur, Carlos Tablada, sækir ís-
land heim um þessa helgi á sex
vikna fyrirlestraferð um Norður-
lönd og Bretland. Hann er höf-
undur bókarinnar, „Che Guevara:
Efhahags- og stjómmál á um-
breytingarskeiði til sósíalisma“.
A nýlegri fyrirlestraferð sinni
um Kanada og Bandaríkin var
Tablada spurður spjörunum úr:
Hvað gerist á Kúbu ef Sovétríkin
draga úr viðskiptum sínum við
landið?
Undirbýr Kúba sig fyrir af-
leiðingar af breytingunum í Aust-
ur-Evrópu? Hvers vegna er að-
eins einn flokkur leyfður á
Kúbu? Hafa fjölmiðlar fullt
frelsi? Hvemig á kúbanskt samfé-
lag og efnahagslíf að framleiða
hinn nýja mann sem Che talaði
um? Em lesbíur og hommar kúg-
aðir á Kúbu? Hvers vegna er
Kúba að reisa kjamorkuver? Hver
er staða kvenna á Kúbu?
Hvemig Ijármagnar ríkið
heilbrigðiskerfi, skóla, ellilífeyri
o.s.frv., þar sem ekki er tekinn
launaskattur? Allsstaðar spunnust
fjömgar umræður.
Endalok kaprtalisma
á Kúbu
Fram til ársins 1959 vom öll
stærstu fyrirtækin á Kúbu, í iðn-
aði, viðskiptum og landbúnaði, í
einkaeign nokkurra auðmanna.
Flestir þeirra vom bandarískir.
Efnahagsákvarðanir í landinu
á þessum ámm vom teknar í sam-
ræmi við gróðavon stórfyrirtækja
og banka. Stór hluti þess auðs er
vinnandi alþýða skapaði á Kúbu
rann beint inn á bankareikninga í
Bandaríkjunum. Menntun,
heilsugæsla, húsnæðismál, um-
hverfisvemd og efnahagsþróun á
Kúbu skipti þessa arðræningja
engu máli. Litlum fjármunum var
varið til þessara þátta. Mikill
meirihluti landsmanna bjó við fá-
tækt. Þessu tímaskeiði lauk
tveimur ámm eftir að verkafólk
og bændur kollvörpuðu harðræði
Fulgencio Batista þann 1. janúar
1959. A tímabilinu ágúst-septem-
ber 1960 vom nær allar eignir
auðmannanna þjóðnýttar, jafnt
kúbanskra sem erlendra, með
virkri þátttöku alþýðu manna.
Kapítalískur rekstur í land-
búnaði lagðist af með setningu
laga um jarðnæðisumbætur (1959
og 1963). Með þeim var tryggður
réttur sjálfstæðra bænda og fjöl-
skyldna þeirra til að yrkja jörðina.
Eignarhald auðmanna á fasteign-
um var afnumið og þar með bund-
inn endi á vaxtaokur, veðlána-
gróða og svipað brall. Ríkiseftir-
liti var komið á með viðskiptum
við útlönd og með gjaldeyrismál-
um.
Hinn 16. apríl 1961, skömmu
fyrir innrásina í Svínaflóa sem
Bandaríkjastjóm studdi, var hald-
inn fjöldafundur þar sem mót-
mælt var sprengjuárás á flugvöll-
inn í Havana. Þar staðfesti Fídel
Castro, forsætisráðherra Kúbu í
fyrsta skipti að byltingin á Kúbu
væri „sósíalísk bylting".
Umbreytingar í átt
tii sósíalisma
Við endalok kapítalískra
stjómarhátta og efnahagslegrar
yfirdrottnunar var stóra spuming-
in þessi: Hvemig getur vinnandi
alþýða notfært sér nýunnið pólit-
ískt vald og þjóðnýttar eignaaf-
stæður í iðnaði, flutningum og
viðskiptum, til þess að skipu-
leggja umbreytinguna í átt til
sósíalisma.
Emesto Che Guevara, einn
aðalleiðtoginn í byltingarbarátt-
unni gegn Batista, átti ríkan þátt í
að skýra þetta. Hann var yfirmað-
Gylfi Páll Hersir skrifar
ur Iðnaðardeildar Landsstofnun-
arinnar um Jarðnæðisumbætur ffá
1959, og síðar einnig yfirmaður
Þjóðarbankans.
I febrúar 1961, að aflokinni
mikilli þjóðnýtingarbylgju, varð
Guevara yfirmaður nýstofnaðs
iðnaðarráðuneytis er ætlað var að
hafa umsjón með ríkisreknum
fyrirtækjum.
í bók Carlos Tablada, „Che
Guevara: Efnahags- og stjómmál
á umbreytingarskeiði til sósíal-
sjálffar yki ffamleiðsluna, og
studdust við hugtök úr kapítal-
ismanum, þar á meðal gróða,
vexti og markaðskerfi. Bónus og
aðrir efnislegir hvatar urðu út-
breiddir. Pólitískur skilningur,
kommúnísk menntun og sjálf-
boðavinna skiptu litlu eða engu
máli við þessar aðstæður. I raun
vom viðhorf og siðir hins kapítal-
íska heims efld.
Nú fer ffam þýðingarmikil til-
raun á Kúbu í þá átt að auka pólit-
er unnist höfðu í þessum lönd-
um,“ segir Tablada í nýlegu við-
tali við vikublaðið Militant, „en
hann kom einnig heim sannfærð-
ur um að Kúba ætti ekki að beita
þeim aðferðum er þar var beitt.“
Guevara komst að raun um að
í þessum löndum var „notuð mjög
sérstök túlkun á sósíalisma er
gmndvallaðist einvörðungu á
efnahagslegri þróun og skeyting-
arleysi um þá menntun og með-
vitund er þróast með raunvem-
„í kvöld, þriðjudagskvöld klukkan 20 mun
Carlos Tablada flytja erindi um baráttuna fyr-
ir sósíalisma á Kúbu í dag. Hann gerir grein
fyrir efnahagsstefnu þeirri sem Che Guevara
mótaði á fyrstu árum byltingarinnar og skýrir
vægi hennar í umræðu um sósíalisma í dag,
á Kúbu og annars staðar í heiminum"
isma“, em samankomnir helstu
lærdómamir sem Guevara dró af
skipulagningu verkafólks þegar
fyrstu skrefin era stigin í átt til
uppbyggingar sósíalisma.
Póiitísk vitund
er lykilatriði
Einn stærsti vandinn við upp-
haf kommúniskrar vitundar er
arfleið vanans frá kapítalisman-
um, þar á meðal persónulegur
metnaður og eigingimi. Guevara
viðurkenndi að það væri margt
sem sósíalistar gætu lært ffá kap-
ítalistum um bókfærslu, skipu-
lagningu og eftirlit með fyrirtækj-
um og ffamleiðslu. En hann var
jafnffamt andvígur þeim kapítal-
ísku aðferðumer efldu gamalt
hugarfar miskimnarlausrar sam-
keppni og gerðu framfarir í átt til
kommúnísks samfélags ógerleg-
íska menntun og meðvitund sem
nauðsynlegan þátt í að virkja
vinnandi fólk til þess að takast á
við þau efnahagslegu og pólitísku
verkefni sem bylting þess stendur
ffammi fyrir.
Kúba og Austur-Evrópa
Guevara var fyrsti byltingar-
leiðtoginn á Kúbu er sótti lönd
Austur-Evrópu heim.
„Che kom til baka mjög hrif-
inn af þeim efnahagsávinningum
legri þátttöku fjöldans í byltingar-
sinnaðri og kommúnískri bar-
áttu,“ heldur Tablada áffam.
Kerfið sem notað var í Sovét-
ríkjunum og í Austur-Evrópu var
þekkt undir nafninu „bókhalds-
arðsemin".
„Che gerði sér grein fyrir því
að þetta kerfi var ekki bara sak-
laust efnahagskerfi," segir Ta-
blada, „því fylgdi ákveðin lífs-
speki.“ I bókhaldsarðsemiskerfi
eins og kapítalismanum em pen-
ingar það afl er hvetur fólk áfram.
Þótt verkafólk sé eigendur
framleiðslutækjanna í kerfi bók-
haldsarðseminnar, hefúr það
raunvemlega ekkert að segja um
stjómun verksmiðjunnar eða fyr-
irtækisins eða samfélagsins sem
slíks. Guevara dró þá ályktun að
þetta kerfi fæddi af sér hóp tækni-
krata og skriffmna sem fæm með
það vald sem réttilega tilheyrði
vinnandi fólki.
„I stað þess að draga úr firr-
ingu kapítalismans, jók þetta
kerfi á firringuna,“ og Tablada
bætir við: „vegna þess að yfir-
menn verksmiðjunnar fara að
haga sér eins og þeir séu eigendur
hennar. Verkafólkið vinnur eins
og það sé aðeins launafólk.“
Bæði Guevara og Fídel
Castro „sýndu að byltingarsinnar
verða að vera stöðugir þátttak-
endur í baráttunni“. Það er vegna
þess að „umbreyting fólks, sósíal-
ismi og kommúnismi - merkir að
það verður að beijast gegn sér-
hyggjusjónarmiðum, sem stétta-
þjóðfélagið hefúr barið inn í okk-
ur öldum saman“.
Þessum tveimur leiðtogum
byltingarinnar á Kúbu var ljóst að
„einmitt eflir valdatökuna hefst
hin raunvemlega barátta“.
Sú „barátta snýst um að um-
breyta samfélaginu, fólkinu og
leiðtogunum sjálfúm sem taka
þátt i byltingarferlinu, með
menntun, ekki valdbeitingu, með
vaxandi vitund, ekki með skrif-
finnsku aðferðum“.
Meðal þess sem hann taldi að
bæri að takmarka og síðan útrýma
með öllu, var markaðurinn, vext-
ir, beinir efnislegir hvatar og auð-
magnshagnaður. Guevara „taldi
að ekki væri hægt að byggja upp
sósíalisma með kapítalískum
hugtökum án þess að raunvem-
legt innihald sósíalismans breytt-
ist,“ segir Tablada. „Ef slík leið
væri valin yrði aðeins til bastarð-
ur sem hlyti að láta undan ffekari
kröfum kapitalískra viðskiptaað-
ila. Það væri afturfor.“
Guevara stuðlaði að og tók
þátt í að skipuleggja sjálfboða-
vinnu. Vinnu sem „unnin er utan
venjulegs vinnutíma oglauna-
laust“. Hann taldi þetta ekki bara
auka framleiðsluna, heldur það
sem mikilvægara er: Verkafólk
fer að líta á vinnu sína sem hluta
af sameiginlegri baráttu fyrir
bættu samfélagi, ekki einungis í
eigin þágu.
Hugmyndir Che
ekki nýttar
í ræðu er Fídel Castro hélt í
október 1987 á 20stu ártíð Che
Guevara og gefin hefúr verið út á
íslensku, segir hann m.a.: „A
ákveðnu tímabili vom sumar af
hugmyndum Che rangtúlkaðar og
það sem verra er, þeim var vit-
laust beitt. Reyndar var engin al-
varleg tilraun gerð til þess að
ffamkvæma þær, enda kom sá
tími að hugmyndir, sem vom í al-
gerri mótsögn við hagfræðileg
viðhorf Che, urðu ofan á.“
Á ámnum eftir fráfall Gue-
vara vom í vaxandi mæli teknar
upp á Kúbu þær tegundir áætlun-
arbúskapar er notast var við til
skamms tíma í Austur-Evrópu og
í Sovétríkjunum. Þær byggðu á
þvi að gangverk áætlunarinnar
Flokkur
hinnar
réttu
fortíðar
Nú lá Þrándur í því. Sjálf-
stæðisflokkurinn búinn að halda
prófkjör um allt land og allir spá-
dómar Þrándar orðnir sér til
skammar. Davíð sem ekkert aug-
lýsti náttúrlega efstur í Reykjavík
og dró með sér mann, sem fjöl-
miðlar hafa kallað nýliða í pólitík,
upp i þriðja sæti. Sá heitir Bjöm
Bjamason og hefur um árabil ver-
ið aðstoðarritstjóri Morgunblaðs-
ins. Samkvæmt fféttum fjölmiðla
hefur vinnan á Morgunblaðinu
ekki fært honum meiri pólitíska
reynslu en svo að hann er enn í
hópi nýliðanna. Aftur á móti hef-
ur það ekki komið að sök, þar sem
vinskapur, fortíð og fjölskyldu-
tengsl haldast í hendur og leiða
nýliðann styrkum höndum til
æðstu metorða í flokki allra stétta.
Það er þungt hljóðið í Þrándi
út af niðurstöðunni í Reykjavík
vegna þess að uppáhaldsfram-
bjóðandinn hans beið ósigur fyrir
fortíðinni i tvennum skilningi.
Maðurinn sem Þrándur vildi endi-
lega fá sem allra efst á lista Sjálf-
stæðisflokksins heitir Guðmund-
ur Magnússon og er talinn til
þeirra ungu manna sem máttu
þola órétt ásamt konunum í
flokknum. Af því að Þrándur er
forlagatrúar þá hlýtur hann að
benda á svpna í leiðinni að nafnið
Guðmundur virðist ekki líklegt til
að veita mönnum ffama á þessum
vettvangi. Hvorki fleiri né færri
en þrír menn með þessu nafni
lentu úti í kuldanum og breytti
engu þótt höfðað væri til ástar
Sjálfstæðisflokksins á öllum stétt-
um og það með talsverðum til-
kostnaði. Guðmundur Magnús-
son, Guðmundur Hallvarðsson og
Guðmundur H. Garðarsson urðu
allir úti í gemingaveðri prófkjörs-
ins og eiga samúð Þrándar
óskipta.
Sárast þótti Þrándi að horfa á
eftir Guðmundi Magnússyni út í
kuldann en Guðmundur á það
nefnilega sameiginlegt með
Þrándi að hafa haft áhuga á vel-
ferð vinstri manna. Hann var sem
sé ákafúr marxisti á sinni tíð en
hefur nú sem skiljanlegt er söðlað
nokkuð um, enda mun þrátt fyrir
allt vera talið til bóta að vera laus
við slíkar tilhneigingar ef maður
ætlar að komast til metorða í
Sjálfstæðisflokknum.
Nú er auðvitað ekki gott að
fúllyrða um hvort Guðmundur
Magnússon hefúr liðið fyrir fortíð
sína, vegna þess að hún var al-
mennt ekki höfð í hámæli í þess-
ari kosningabaráttu. Þrándi finnst
það aftur á móti trúlegt og slær
því þess vegna föstu að hann hafi
tapað fyrir fortíðinni í tvennum
skilningi, og raunar hinir Gum-
mamir líka. Þannig er nefnilega
mál með vexti að fortíðin eins og
drap á dyr í þessu prófkjöri. Fyrir
utan Davíð sjálfan em tveir menn
taldir hafa komið vel út úr kosn-
ingu þessari og eiga það sameig-
inlegt að þeirra fortíð er miklu
heppilegri fyrir framann. Þetta
em synir fyrrverandi foringja
flokksins, fyrr nefhdur Bjöm ný-
liði, sonur Bjama heitins Bene-
diktssonar, formanns flokksins og
forsætisráðherra, og Ingi Bjöm
Albertsson, sonur hins eina sanna
Alberts. Það kom sum sé í ljós að
göfug ættartengsl og rétt fortíð
hafa mikið að segja á þessu mark-
aðstorgi, en vel á minnst: í sæmi-
legri blöndu við afl þeirra hluta
sem gjöra skal, peningana. Pen-
ingar em þó alls ekki einhlitt tæki
til að ná árangri. Margar auglýs-
ingar og dýrar dugðu Gumm-
onum ekki til framdráttar, ffemur
en konum eða ungum mönnum.
Og nú er ýmislegt að bögglast
fyrir Þrándi. Gummamir mínir
þrír sem allir töpuðu eiga nefni-
lega fleira sameiginlegt en nafnið.
Einn er fyrrverandi marxisti og
baráttumaður fyrir alræði öreig-
anna, réttlæti og hærra kaupi fyrir
almúgann, annar er fyrrum odd-
viti verslunarmanna í höfúðstaðn-
um, að sönnu ekki marxisti en
baráttujaxl fyrir hærra kaupi
handa almúganum og hinn þriðji
er formaður Sjómannafélags
Reykjavíkur og líka baráttumaður
fyrir hærra kaupi. Þetta finnst
Þrándi dálítið ergilegt en skiljan-
legt og í eðlilegu samræmi við þá
kenningu hans að íhaldið hafi
svona almennt séð ekki mikinn
áhuga á hærra kaupi fyrir almúg-
ann. Sjálfstæðisfloklcurinn er
vissulega flokkur allra stétta en
Gummamir hafa hins vegar feng-
ið að kenna á þvi að hann er meiri
flokkur sumra stétta en annarra og
síðast en ekki síst: hann er flokk-
ur hinnar réttu fortíðar.
- Þrándur
Þriðjudagur 30. október 1990 ÞJÓÐVIUINN — SÍÐA 5