Þjóðviljinn - 05.04.1991, Blaðsíða 12

Klofningur
krata og komma
í tímans rás
Undanfarið hefur nokkuð verið
ritað um kloíhing krata og komma í
sögulegu ljósi og ber þar helst að
nefna grein Jóns Baldvins Hannibals-
sonar, utanríkisráðherra og formanns
Alþýðuflokksins, í tilefni 75 ára af-
mælis Alþýðuflokksins og grein Þor-
leifs Friðrikssonar, sagnffæðings, ,,A
fortíðarflótta með lygina að leiðar-
ljósi“ í Þjóðviljanum 22. mars sl. Báð-
ar bera greinar þessar skýr merki þess
að kosningar eru í nánd. Grein Þorleifs
er samt öllu málefnalegri en titill
hennar gefur til kynna.
Mig langar til að leggja hér einnig
orð í belg enda hef ég rætt um efni
þessi áður, nánar tiltekið í gagnrýni á
Þorleif í tímaritinu Sögu 1988, aðal-
lega fyrir að hafa ekki sýnt krötum
næga sanngimi í bók sinni Gullna
flugan, en hún íjallaði um sögu Al-
þýðuflokksins 1916-1954.
Klofningurinn 1930
í Þjóðviljagreininni 22. mars sl.
skrifaði Þorleifur Friðriksson m.a.:
„Frumkvæðið að þeim klofningi kom
frá krötum sjálfum, sem bættu um bet-
ur á kreppuárunum og klufu hvert
verkalýðsfélagið á fætur öðru“.
Það er hárrétt að kratar klufu hvert
verkalýðsfélagið á fætur öðru á
kreppuárunum. Ef meðlimir annarra
flokka en Alþýðuflokks vora kjömir í
stjóm verkalýðsfélags var það nánast
dagskipun stjómar Alþýðuflokks/Al-
þýðusambands (sem þá vora í skipu-
lagsmálum sömu aðilar) að nýtt verka-
lýðsfélag yrði stofnað í beinni sam-
keppni við hið fyrra. Þessar tiltektir
veiktu verklýðshreyfinguna víða,
einkum þegar leið á 4,áratuginn, og
ítök kommúnista og síðar Sjálfstæðis-
flokksmanna fóra að aukast i mörgum
félögum. Þessari klofningsstarfsemi
lauk ekki fyrr en Alþýðuflokkurinn
tilneyddur hóf skynsamlegri stefnu í
skipulagsmálum sínum árið 1940.
Það er hins vegar talsverð einföld-
un að fúllyrða óbeint að framkvæðið
að klofningi komma og krata árið
1930 hafi aðeins komið frá krötum.
Meginmálið er auðvitað að róttækir
kommúnistar og allur þorri krata
þoldu ekki lengur hvor aðra.
A þessum tíma skilgreindi Kom-
intern, alþjóðasamtök kommúnista,
sósíaldemókrata þannig að þeir væra
sósíalfasistar og þar með höfúðóvinir
verkalýðsins. Að sjálfsögðu hafði
þessi skilgreining áhrif hér á landi. ís-
lenskir kommúnistar höföu þá ýmist
stofnað sérstök félög eða lagt undir sig
einstök flokksfélög Alþýðuflokksins
og í þessum félögum eirði enginn
nema hann væri kommúnisti. Þannig
var í reynd búið að stofna allar helstu
deildir væntanlegs kommúnistaflokks
áður en kom að stofnun flokksins.
Hins vegar vora deilur meðal
kommúnista hvenær (eða jafnvel
hvort) ætti að stofna kommúnista-
flokk. Til vora þeir kommúnistar, og
þá einkum á Norðurlandi, sem trúðu
því að hægt væri að yfirtaka Alþýðu-
flokkinn og þar með Alþýðusamband-
ið smám saman með virku starfi. Slík
stjómlist var eitur í beinum þeirra
kommúnista, sem vora staðfastir í al-
þjóðlegri trú á vonsku „sósíalfasist-
anna“, við þá átti að berjast og við alls
ekki að semja.
Sérstæðu „alþjóðasinnunum“ í
kommahópnum var það því nánast
himnasending þegar „sósíalfasistar" í
kratahópnum samþykktu árið 1930 að
engir mættu trúnaðarstörfúm gegna
fyrir Alþýðuflokkinn nema þeir hinir
sömu hefðu svarið stefnuskrá flokks-
ins nokkurs konar trúnaðareið. I slík-
um svardögum fólst m.a. stuðningur
við aðild flokksins að Alþjóðasam-
bandi sósíalista, sem þá var miklu
andkommúnískara en síðar varð eins
og sjá má af þeirri staðreynd að Al-
þjóðasambandið hafnaði þá aðild
„hálfkommúnista" eins og kratanna í
Noregi og Austurríki.
Þessi „leníníska" krafa Alþýðu-
flokksforystunnar stafaði af ótta við
að stjómlistarkommunum tækist ætl-
unarverk sitt. Stofnanavald var þann-
ig sett til höfuðs virku starfi. Afleið-
ing gerðarinnar var hins vegar sú að
allar tegundir kommúnista áttu engan
valkost annan en þann að stofna sér-
stakan stjómmálaflokk. Þetta var sum-
um þeirra mikið fagnaðarefni en öðr-
um tilefni til hryggðar og þessar mjög
svo mismunandi ástæður flokksstofn-
unar urðu síðar tilefni mikilla átaka í
flokknum, sem fræg eða illræmd urðu.
Mikilvæg er sú staðreynd að end-
anlegir sigurvegarar átakanna í
Kommúnistaflokknum vora stjómlist-
armennimir. Þeir lögðu drögin að ár-
angursdrjúgu samfylkingarstarfi
1938-1956. ísland var eina landið í
heiminum þar sem „meðvitaðir“ og
prýðilega hæfir „hægrikommar" réðu
ferðinni á kantinum vinstra meginn
við kratana um langt árabil. Þetta
skildu hvorki íslenskir né erlendir
kratar því að annað eins var óþekkt i
útlandinu.
Klofningurinn 1938
Alþýðuflokknum tókst á ýmsan
hátt vel að notfæra sér kosningasigur
sinn árið 1934. Mikilvægast var að
flokkurinn kom því til leiðar í sam-
steypustjóm sinni og Framsóknar-
flokksins (sem nefnd var „stjóm hinna
vinnandi stétta") að afnema fomeskju-
legu fátæktarlöggjöfina á Islandi með
samþykkt laganna um almennar
trygggingar árið 1935.
En þetta vora krepputímar og erf-
itt var að stjóma landinu og t.d.
minnkaði atvinnuleysið ekkert á tíma-
bili stjómar „hinna vinnandi stétta".
(Til viðbótar við kreppuna kom borg-
arastyrjöldin á Spáni 1936- 1939, sem
lokaði helstu saltfiskmörkuðum Is-
lendinga). Samtímis gagnrýndu
kommúnistar ríkisstjómina ótæpt fyrir
alls kyns vesaldóm og Alþýðuflokk-
inn sérstaklega fyrir „undirgefni við
Framsóknarflokkinn".
Þessi gagnrýni fékk góðan hljóm-
grunn hjá mörgum íbúum hins vax-
andi þéttbýlis, ekki síst þeim atvinnu-
lausu. En í gagnrýninni gættu komm-
únistamir þess vel að skörp skil væru
milli þeirra og annarra stjómarand-
stæðinga (sem vora fyrst og fremst
Sjálfstæðisflokksmenn). „Allt er betra
en íhaldið" varð sérstakt kjörorð
kommanna, sem hrósuðu ríkisstjóm-
inni fyrir „það sem vel hefði tekist
þrátt fyrir allt“ og skömmuðu Sjálf-
stæðisflokkinn talsvert meira en ríkis-
stjóminaí kosningunum 1937 bauð
Kommúnistaflokkurinn ekki fram í
kjördæmum, þar sem meirihluti Al-
þýðuflokks eða Framsóknarflokks
stóð tæpt. Fylgismenn Kommúnista-
flokksins vora hvattir til þess í nafni
andfasismans að styðja ríkistjómar-
flokkana tvo í þessum kjördæmum
samtímis því sem stuðningsmenn rík-
isstjómarinnar voru hvattir til að
styðja Kommúnistaflokkinn í þeim til-
tölulega fáu kjördæmum þar sem hann
bauð ffam. Þessi leikflétta gekk vel
upp og Kommúnistaflokkurinn fékk
þijá þingmenn kjöma þrátt fyrir öll
„lánsatkvæðin" til rikistjómarflokk-
anna. Samtímis vora kommúnistar í
fremstu röð í verkalýðsbaráttunni, þeir
fengu forystu í mörgum verkalýðsfé-
lögum (sem kratar síðan klufú sam-
kvæmt dagskipun forystu sinnar). Það
fór ekki milli mála að kommúnistar
vora í stórsókn á vinstri vængnum.
Sveigjanleiki þeirra og pólitísk stjóm-
list var einfaldlega á hærra stigi en
kratanna.
Það er við þesssar aðstæður sem
ýmsir Alþýðuflokksmenn undir for-
ystu Héðins Valdimarssonar komust
að þeirri niðurstöðu að nauðsynlegt
væri að samfýlkja með kommúnistum
ef flokkar verkalýðshreyfingarinnar
ættu að ná árangri í stjómmálunum.
Þessi skoðun var að sjálfsögðu eitur í
beinum margra Alþýðuflokksmanna,
sem í áraraðir höföu barist gegn
kommúnistum, m.a. í verklýðsfélög-
unum.
Hér komu einnig til útlend áhrif.
Gísli
Gunnarsson
skrifar
Alþjóðastefna krata var að kommar
væru yfirleitt ekki samstarfshæfir.
Moskvuréttarhöldin illræmdu 1936-
38 studdu óneitanlega þessa skoðun.
íslenska vandamálið var hins vegar
þetta: Þar réðu á vinstri vængnum
mjög svo sveigjanlegir „hægri komm-
ar“ sem biðluðu óspart til krata og
voru þeim færari í allri stjórnlist.
Afleiðingin var því sú að Alþýðu-
flokkurinn klofnaði og hluti hans gekk
til liðs við kommana í sameinuðum
„alþýðuflokki", Sósíalistaflokknum,
haustið 1938. Brottrekstur Héðins
Valdimarssonar, dáðs formanns Dags-
brúnar og alþingismanns, úr Alþýðu-
flokknun snemma sama árs stuðlaði
að sjálfsögðu mjög að þessari þróun
mála.
Þegar hatur hindrar
stjórnlist
Huglæg atriði eins og þau hver er
stjómmálaleiðtogi og að réttir hlutir
séu gerðir á réttum tíma skipta alla
vega ekki minna máli 1 stjómmálum
en óhlutlæg atriði eins og efnahags-
og félagsmál. Þegar hefúr verið tekið
fram að stjómlist kommanna var á 4.
áratugnum miklu betri en stjómlist
kratanna. Þetta þýðir einfaldlega að
kommar höföu klókari forystu en krat-
ar á þessum tíma.
Það sem einkum kom í veg fyrir
að leiðtogar Alþýðufiokksins sýndu
góða stjómlist var nánast blint hatur
Einar Olgeirsson
Sigfús Sigurhjartarson
þeirra á öllu sem þeir kenndu við
kommúnisma sem þeir skilgreindu á
mjög víðtækan hátt. Hér er heppilegt
að taka dæmi af klofhingi Sósíalista-
flokksins 1939.
Miklar deilur voru um afstöðu
hans til Sovétríkjanna eftir innrás Stal-
íns í Finnland þá um haustið. Gamla
kjamanum úr Kommúnistaflokknum
tókst með minnsta mögulega meiri-
hluta að hindra það að flokkurinn lýsti
yfir andstöðu við þessa innrás. Þá
gengu andstæðingar innrásarinnar,
sem voru aðallega kratar undir forystu
Héðins Valdimarssonar, úr Sósíalista-
flokknum. Þessir Héðinssinnar höföu
hins vegar enga burði til að stofna
sjálfstæðan stjómmálaflokk. Hvers
vegna vora þeir þá að kljúfa sig svona
snemma úr Sósíalistaflokknum? Síðar
heföu þeir hugsanlega getað náð þar
meirihluta. En þá skorti stjómlist.
í Alþýðuflokkinn voru „Héðins-
sinnar" yfirleitt ekki velkomnir aftur,
þaðan höföu þeir flestir verið reknir í
„klofningnum 1938“. í flestum deild-
um Alþýðuflokksins var reglan þessi:
Sá sem einu sinni hefúr verið kommi
eða starfað með kommum skal teljast
vera kommi nema í sérstökum undan-
tekningartilvikum. Þessi „regla“ var
enn þá I fullu gildi í Alþýðuflokknum
ffam á áttunda áratuginn!
„Héðinssinnamir" voru hins veg-
ar yfirleitt allir mjög velkomnir aftur í
Sósíalistaflokkinn og margir þeirra
gengu afhir í þann flokk.
A fimmta áratugnum endumýjað-
ist og nærðist Sósíalistaflokkurinn á
blindum andkommúnisma Alþýðu-
flokksins. Þetta var em ástæða þess
hve vel sósíalistum vegnaði 1942-
1949, oft á kostnað kratanna. Þessar
aðstæður lögðu einnig grunninn að
nýjum klofningi Alþýðuflokksins...
Klofningurinn 1956
Árið 1956 vora kosningasamtökin
Alþýðubandalagið stofnuð og stóðu
að því Sósíalistaflokkurinn og Mál-
fúndarfélag jafhaðarmanna, en 1 því
félagi voru fyrrverandi meðlimir Al-
þýðuflokksins, sem margir höfðu ver-
ið reknir úr þeim flokki. Meðal þeirra
var þáverandi forseti Alþýðusam-
bands íslands, Hannibal Valdimars-
son.
Við skulum aðeins staðnæmast
við ártalið, 1956. Snemma á því ári
haföi aðalritari sovéska Kommúnista-
flokksins, Níkita Krúsjeff, haldið af-
hjúpunarræðu sína um glæpi Stalín-
tímans. Vaxandi ólgu gætti víða 1
Austur- Evrópu sem náði hápunkti í
uppreisninni í Ungverjalandi um
haustið. Það er við þessar aðstæður
sem helstu meðmælendum sovét-
skipulagsins á Islandi tókst að mynda
kosningabandalag við andkommún-
iska krata, sem ekki undu lengur hag
sínum í Alþýðuflokknum eða höfðu
verið gerðir þaðan brottrækir. Hvað
var að Alþýðuflokknum?
Þegar á fimmta áratugnum höföu
vinstri öflin í þeim flokki skipulagt sig
sem sérstakan en að vísu laustengdan
hóp. Þar í forystu vora Jón Blöndal,
hagfræðingur, Gylfi Þ. Gíslason, hag-
fræðingur, og bræðumir Finnbogi
Rútur og Hannibal Valdimarssynir. í
alþingiskosningunum 1946 réði þessi
hópur framboðinu í Reykjavík og þær
kosningar urðu flokknum hagstæðar.
En veikindi og ótímabær dauði
helsta framkvöðulsins, Jóns Blöndals,
dróg mjög úr mætti vinstri andstöð-
unnar. Finnbogi Rútur var flæmdur úr
flokknum þegar árið 1947; hann náði
síðan árið 1949 kjöri á þing sem ffam-
bjóðandi Sósíalistaflokksins án þess
að verða þar nokkra sinni félagi.
Sósíalistar höföu ráðið mestu í
Alþýðusambandinu 1942-1948 en þá
vár stjóm þeirra þar steypt og var hér
að verki samfylking „lýðræðisflokk-
anna“, Alþýðuflokks, Sjálfstæðis-
flokks og Framsóknarflokks. Á þess-
um áram var 1 fjölda verkalýðsfélaga
háð barátta milli svonefndra lýðræðis-
sinna annars vegar og svonefndra
verkalýðssinna hins vegar og voru úr-
slitin á tvo vegu og oft tvísýn.
Samfýlking „lýðræðisflokkanna"
í verkalýðshreyfingunni var í upphafi
rökrétt framhald af ríkisstjómarsam-
vinnu þessara þriggja flokka 1946-
1949. En árin 1950-1956 var við völd
samsteypustjóm Sjálfstæðisflokks og
Framsóknarflokks og þá var Alþýðu-
flokkurinn í stjómarandstöðu ásamt
sósíalistum. Á þessu tímabili var
verkalýðsbaráhan mjög hörð, sbr. des-
emberverkfallið 1952 og verkfallið
vorið 1955. Verkalýðshreyfingunni
fannst ríkisstjómin vera sér andsnúin
en hliðholl samtökum atvinnurekenda
og raunar beittu rikisstjómarflokkam-
ir, og þá einkum Sjálstæðisflokkurinn,
sér mjög gegn baráttu verkalýðsfélag-
anna.
Við þessar aðstæður hlaut að
koma nokkur brestur í samstarf „lýð-
ræðissinna" í verkalýðshreyfingunni.
Því var að vísu bjargað fyrir hom á
þingi Alþýðusambandsins síðla árs
1952 með því að ríkisstjómarflokk-
amir gengu að kröfúm Alþýðuflokks-
ins um aukin áhrif þess flokks á stefhu
og stjóm sambandsins. Hannibal
Valdimarsson var þá nýkjörinn for-
maður flokksins og haföi fellt sitjandi
formann, Stefán Jóhann Stefánsson, 1
hörðum kosningum.
Átakasaga Alþýðuflokksins
1952- 1954 er stórbrotin og flókin og
ekki era tök á að rekja þá sögu hér i
smáatriðum. Hér verður þess aðeins
getið að hægri armur Alþýðuflokksins
undi mjög illa ósigrinum 1952 og neit-
aði nær allri samvinnu við nýkjöma
forystu flokksins og fann öllum verk-
um hennar eitthvað til foráttu. Foryst-
unni urðu einnig á ýmis mistök enda
var formaðurinn nýi, Hannibal, hvorki
maður þolinmæði eða biðlundar og
valdi því stríð hvenær sem það var í
boði, sem óneitanlega gerðist oft. Það
kvamaðist því mjög úr liði hans með
tímanum og honum var steypt sem
formanni 1954.
Það var í framhaldi af þessum at-
burðum sem Hannibal ásamt nánustu
samheijum sínum hóf samvinnu við
sósíalista 1 verklýðshreyfmgunni og
árangur samvinnunnar skilaði sér
strax: Samfylking „hannibalista“ og
sósíalista náði undirtökunum í Al-
þýðusambandinu 1954 og var Hanni-
bal kjörinn forseti þess og gegndi
hann því starfi allt fram til ársins 1971
þegar hann lét af því að eigin ósk.
Vegna kommasamvinnu sinnar
var Hannibal rekinn úr Alþýðuflokkn-
um og þar með var lagður grandvöllur
að stofnun Alþýðubandalagsms árið
1956.
12 SÍÐA — NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 5. apríl 1991