Þjóðviljinn - 18.10.1991, Page 6

Jeltsin tók á móti ráð-
stefnugestum í Hvíta
húsinu og móðirin var
stolt þegar forsetinn
svaraði fyrirspurn frá
syni hennar, Ara Alex-
ander, sem er í for-
grunni.
Valdaránsdagurinn:
Skriðdrekar lokuðu göt-
unum og KGB-menn
leituðu Jeltsíns um allt,
meðal annars í morgun-
messu sem ráðstefnu-
gestirnir sóttu í Kreml-
arkirkju.
Við lifum þetta líka af
Heimurinn stóð á öndinni
hinn örlagaríka dag í ágúst
þegar valdarán var framið í
Sovétríkjunum. Enginn vissi
hvað hefði orðið um Gorbat-
sjov eða Jeltsín og heims-
myndin hafði breyst á ör-
skotsstundu. Að morgni
valdaránsdagsins sat lista-
konan Alexandra Kjuregej
Argunora óttaslegin í her-
bergi sínu í Hótel Russia í
Moskvu og reyndi að fá
hljóð úr útvarpstækinu, eftir
að hafa heyrt um valdaránið
hjá grátandi hótelgesti sem
einnig var kominn til Moskvu
vegna ráðstefnu brottfluttra
Sovétborgara sem Jeltsín
Rússlandsforseti hafði boð-
að til.
„Það var þungt andrúmsloítið á
hótelinu og enginn vissi hvað myndi
gerast. Þegar mér var sagt hvað heföi
gerst gat ég ekkert sagt - ég gekk bara
upp á herbergi aftur og hoifði út i loft-
ið. Það heyrðist ekkert í útvarpstækinu
og seinna frétti ég að samkvæmt fyrir-
skipun hefði verið skrúfað fyrir útvarp
á öllum hótelum,“ segir Kjuregjej,
eins og hún er oftast kölluð.
Þessi glaðlynda miðaldra lista-
kona hefúr verið búsett á íslandi í
rúman aldaríjórðung, kom hingað cftir
leiklistamám í Moskvu með manni
sínum sem einnig var þar við nám,
Magnúsi Jónssyni kvikmyndaleik-
stjóra. Hann lést fyrir tæpum þrcttán
árum. Kjurcgej er asísk í útliti, enda
ættuð frá Jakútju í norður-Síberíu.
Hún hefur getið sér gott orð fyrir list
sína, „application", þ.c. myndverk
unnin í efni. Hún lifir þó ekki á list-
inni, „frckar cn aðrir hér,“ og er iist-
þjálfi á geðdeildum að aðalstarfi. Böm
þeirra hjóna eru íjögur og annar af
tveimur sonum þeirra, Ari, var móður
sinni samfcrða í hinni eftirminnilegu
ferð til Sovétrikjanna i ágúst.
Ráðstefnuna í Moskvu sóttu um
400 brottfluttir Sovétborgarar f'rá tólf
löndum og úr ýmsum starfsgreinum,
jafnt listamenn sem vísindamenn og
læknar. Kjuregej segir þó að þcir sov-
ésku listamenn og leikarar sem hvað
þekktastir séu á Vesturlöndum hafi
ekki komið, líklcga vegna þess að þeir
hafi vantreyst stjómvöldum.
Aðrir 400, sem hafa fiutt hcim,
komu víðs vegar að frá lýðvcldum
Sovétríkjanna. Ráðstefnan stóð frá 19.
til 29. ágúst.
Boð Jeltsíns barst Kuregcj í júlí,
en um tíma vom horfúr á að ekkert
yrði af ferðinni vegna þess að hana
skorti ferðafé. En úr rættist, utanríkis-
ráðuneytið styrkti för hcnnar, og dag-
inn sem hún var á leið heim eftir að
hafa tilkynnt þátttöku sína í sovéska
sendiráðið mætti hún góðvini sínum,
Gunnari Guðjónssyni listmálara, á
götu og hann rétti henni formálalaust
ávísun upp í ferðakostnaðinn.
Þetta var fimmta för Kuregej til
Sovétríkjanna, en í hin fjögur skiptin
hafði hún ætíð haldið beint til Jakútju,
en þar á hún ættingja.
Listin gefur
- byssan tekur
„Boðskapur þessarar ráðstefnu var
að listin ætti að vinna að fríði í heim-
inum,“ segir Kuregej. „Listin gefur líf-
ið, en byssan tekur það, eins og sclló-
snillingurinn Rostropovitsj orðaði það
í viðtali sem tekið var við hann inni í
Hvíta húsinu þegar hann var þar í tvo
daga með Jeltsín á meðan á valdarán-
inu stóð. A þinginu var mikið rætt um
það hvemig er hægt að láta listina
vinna fyrir og vera „vopn“ fríðarins.“
Ráðstefnan hafði verið skipulögð
út í ystu æsar og þrátt fyrir allt tókst að
halda áætlun að mestu leyti. Þau
mæðgin, Kuregej og Ari, vom tvo
daga í Moskvu og fóra síðan til Pét-
ursborgar, en samkvæmt skipulagi
ráðstefnunnar dreifðust ráðstefnugestir
í heimsóknir til nokkurra stærri borga
síðari hluta hennar.
Þau komu til Moskvu síðdegis
þann 19. ágúst. Ferðin var löng og
mæðginin þreytt þegar komið var á
Hótel Russia.
„Eg vaknaði seint, þannig að ég
missti af morgunmessu í Kremlar-
kirkju sem flestir fóra í. Þegar ég var á
leiðinni niður fann ég að það lá eitt-
hvað í andrúmsloftinu," segir Kjur-
egej. „Eg hitti blaðakonu frá Leningr-
ad, sem tók viðtal við mig kvöldið áð-
ur, og hún sagði mér fréttimar grát-
andi. Valdaræningjamir væra að leita
að JclLsín um allt og Gorbastjov væri
horfinn. Síðar var mér sagt að fjórir
einkcnnisklæddir KGB-menn hefðu
gengið á milli fólksins í morgunmess-
unni til að leita að Jeltsín, því hann átti
að vera með ráðstefnugestunum og
var vanur að sækja þessa kirkju. Eg
varð dofin og gat ekkert sagt. Við
föðmuðumst bara. Enginn vissi hvað
yrði um ráðstefnuhaldið annað en það
ætti að standa við áætlun um að setja
hana um kvöldið í Tsjaikovskí-kons-
erthöllinni.
Eg fór upp á herbergi aftur og
hringdi síðan í kunningjafólk mitt í
Moskvu. Þau era gyðingar og vora al-
vcg miður sín, höfðu fengið lcyfi til að
fiytja til dóttur sinnar í Bandaríkjunum
eftir hálft ár og vora hrædd um að nú
yrðu þau kyrrsett. Vinkona mín var
gráti næst.
Eina sjónvarpsstöðin scm fékk að
scnda út var ríkisstöðin og á tíu mín-
útna fresti birtist þulur með frosinn
svip á andlitinu og tilkynnti um ný lög
í landinu scm ættu að giida næstu sex
mánuði. Ég vakti son minn og sagði
honum fréttimar. Hann vildi fara út og
taka myndir. Okkur var sagt að fara
ekki mikið út á götur og ég var svo
hrædd að ég rcyndi aö banna honum
þaö, en hann fór samt.
Síðan náði ég sambandi við ís-
lenska sendiráðið og talaði viö sendi-
herrafrúna, Rögnu Ragnars. Hún sagði
mér að við gætum komið fil þcirra
þegar við vildum og bauð okkur i há-
degisverð næsta dag. Mér lciö betur
cftir aö fá að vita af öruggum stað.“
Um kvöldið héldu ráðstefnugestir
til Tsjaikovskí-konscrthallarinnar með
rútum þó stutt væri að fara. Ekið var í
fylgd lögrcglubíla og eftir hliðargötum
þar sem aöalgötur vora lokaðar af
skriðdrekum, og viða hafði fólk safn-
ast saman á götunum.
Fyrir utan konscrthöllina var stór
loftbelgur sem á stóð „Velkomin til
ættjaröarinnar" og hópur fólks, sem
safnast haföi saman fyrir utan, veifaði
til okkar og sýndi friðarmerki. Mót-
tökumar vora góðar og inni var allt
skreytt og glæsilcgt," segir Kjuregej
og hristir höfuðið í undran yfir öllum
fínheitunum.
Þingið var sett af Ijóðskáldinu
Mikaíl Tolstoj. „Það var þungt í hon-
um hljóðið eins og öllum öðram sem
héldu ræður. Hann sagði okkur að
Jeltsín, sem átti að ávarpa þingið, gæti
ekki komið en sendi sínar bestu kvcðj-
ur til okkar úr Hvíta húsinu þar sem
hann var umkringdur af hermönnum
og fólki. Ræður vora fluttar og einn
gestanna, sem hefur verið búsettur í
Bandaríkjunum, bað um að fá að segja
nokkur orð. Hann talaði bjagaða rúss-
nesku, en við skildum samt þegar
hann sagðist hafa heyrt að búið væri
að drepa Gorbatsjov. Það sló þögn á
salinn, en þegar hann bað fólkið að
standa upp og minnast Gorbatsjovs
risu sumir upp, en aðrir kölluðu að
þetta værí rangt. „Gorbatsjov hefúr
ekki verið drepinn og við ætlum ekki
að syrgja hann!“ kallaði einhver og þá
settist fólkið niður aftur og þessi mað-
ur sagöi ekki meira, fór bara í sætið
aftur.
Stjómandinn sagðist ekki vita
hvort hægt væri að halda áætlun ráð-
stefnunnar, en a.m.k. yrði okkur boðið
að hlýða á tónleika þetta kvöld. Og
þeir vora yndislegir og við gátum
gleymt þessum sorgartíðindum í
nokkra stund." Morguninn eftir skiptu
gestir sér niður í hringborðsumræður í
fundarsölum hótelsins. „Það var mikil
hræðsla á fundinum sem ég sótti og
mikið talað um hvað myndi gerast,"
segir Kjuregej.
Um hádegið fóra mæðginin í mat-
arboð í íslenska sendiráðinu. „Sendi-
herranum leist illa á að við færam eftir
fyrri áætlun til Pétursborgar þetta
kvöld. Hann lét okkur samt hafa heim-
ilisföng í Leningrad ef eitthvað kæmi
upp á og fór meira að segja með Ara í
kynnisferð á hárgreiðslustofú til að at-
huga hvort hann gæti fengið vinnu þar
síðar. Það var vel tekið í það og jafn-
vel hægt að útvega húsnæði!" Kjur-
egej skellihlær og
bætir við að þennan dag hafi
mesta hræðslan veríð horfin og hún
hafi grínast með því að segja að ef hún
yrði handtekin og send til Síberíu þá
væri hún þó loksins komin heim. „Ari
sagði ekkert, hann þagði bara. Ég var
rólegust yfir þessu og skil það varla,
núna eftir á.“
Um kvöldið tóku þau lestina til
Pétursborgar. Innanlandsflug allt lá
niðri. Lestin kom á áfangastað undir
morgun og gestimir vora innritaðir á
stærsta og glæsilegasta hótelið í borg-
inni, Hótel Leningrad. Lúðrasveit tók
á móti fólkinu og síðan var öllum boð-
ið til ráðstefnuhallar borgarinnar.
Borgarstjórinn, Anatolij Savstjek, og
Míkaíl Tolstoj fluttu opnunarræður og
prestar sungu messu. „Þama vora að-
allega ráðstefnugestir sem komu frá
Fralddandi, flestir rússneskir aristó-
kratar og afkomendur þeirra sem flúðu
í byltingunni. Sumir vora svo gamlir
að þeir gátu varla gengið," segir hún.
„Þeir voru jákvæðir og mjög bjartsýn-
ir þrátt fyrir allt. Og Kjuregej telur upp
fjölda nafna aðalsmanna, rússneskra
baróna og afkomenda hershöföingja
frá keisaratímanum. Um kvöldið var
slegið upp balli og hún á varla orð yfir
veisluföngin sem á borð vora borin.
Henni var undarlega innanbrjósts.
„Mér leið ekki vel að horfa á þetta og
vita af öllum þeim sem svelta í land-
inu. En þeir vildu auðvitað gera vel
við okkur og kannski höföu þeir safn-
að þessum matvælum saman yfir
lengri tíma,“ segir hún.
Næstu daga var haldið í skoðunar-
ferðir um borgina og farið á fjölda
safna og í glæsilegar hallir. Fréttir af
gangi mála í Moskvu bárast í gegnum
sjónvarp og fólks í milli, en kapp var
lagt á að halda áætlun. Petrograd,
sumarhöll Péturs mikla, var skoðuð og
Benúasafnið, sem þar er, bauð Kjur-
egej að halda sýningu á verkum sínum
þar. Það segir hún að verði vonandi að
veraleika árið 1993 því næsta sumar
verður hún í tvo mánuði í Barselóna
við að vinna upp sýningu þar. Benúa-
safnið er kennt við kaupmann sem var
í mikiu vinfengi við Pétur mikla og
meðal frægra má nefna að af þessari
Benúa-ætt er Peter Ustinov.
„Þjóðverjar tóku Petrograd í stríð-
inu og áður en þeir vora hraktir burt
haföi þeim tekist að skafa 5 millimetra
gyllingu af mörgum styttunum þar,“
segir Kjuregej og segir hreint ótrúlegt
hvað hafi vel tekist til við viðgerðir á
því sem skemmdist af dýrgripum og
sölum sumarhallarinnar í stríðinu.
Fólkið gefst ekki upp
Inn á milli skoðunarferða tókst
henni að heimsækja vinkonu í Péturs-
borg, Galina Stjiginskaja, sem hún
haföi ekki hitt í 26 ár. Eiginmenn
þeirra vora herbergisfélagar á námsár-
unum.
„Við rifjuðum upp fortíðina, grét-
um saman og sungum. Viðhorf hennar
til þessara atburða var mjög dæmigert
fyrir Rússa. „Kjuregej mín,“ sagði
hún, „við erum búin að lifa svo margt
og við lifúm líka þetta af.“ Svo brosti
hún og minnti mig á söguna um hringi
Salómóns. Sú saga segir frá föður sem
á dánarbeðinum gaf syni sínum þijá
hrúigi með steinum í og sagði honum
að þegar honum lægi mikið við gæti
hann opnað steinana og fúndið hug-
ffóun þar til að létta erfiðleikana. Son-
urinn opnaði einn hringinn af öðram
yfir ævina og í þeim öllum stóð það
sama: „Vertu bara rólegur, þetta líður
hjá.“ Þessi saga er mjög lýsandi fyrir
það hvemig þetta fólk hugsar."
Kjuregej og Ari héldu til Moskvu
aftur. Það fyrsta sem þau tóku eftir var
að fjölmörgum styttum haföi verið
steypt af stalli sínum. „Allir KGB-
karlamir vora horfhir," segir Kjuregej.
Hápunktur ferðarinnar var í huga
Kjuregej án efa þegar Jeltsín tók á
móti ráðstefhugestum í Hvíta húsinu
þann 27. ágúst. „Ég var stolt af því að
vera viðstödd. Emr stoltari varð ég
þegar ritari Jeltsíns valdi þrjú spjöld úr
miklum spumingabunka og rétti hon-
um til svars og eitt spjaldið var frá
syni mínum. Ari spurði hvaðan Jeltsín
fengi þennan krpfr til að hrífa fólkið
með sér. Jeltsín var mjög hrifinn af
þessari spumingu og svaraði því til að
krafturinn og orkan kæmi frá fólkinu
sjálfú."
Bjartsýni og gleði ríkti meðal ráð-
stefhugesta þegar þeir komu saman í
síðasta sirrn á lokadansleik í Russia
Hotel. „Við liföum þetta af, eins og
allt annað, eins og Galina sagði. Þetta
fólk gefst aldrei upp,“ segir Kjuregej
og það er bjart yfir henni þegar hún
rifjar upp lokakvöldið. Hún var dregin
út á mitt gólf í dans og síðar um
kvöldið gafst henni tækifæri til að
þakka fyrir sig og koma Islandi á
framfæri í leiðinni þegar veislustjórinn
fékk hana upp á svið til að syngja fyrir
fólkið. „Ég sagði þeim hvaðan ég
kæmi, „ísland, þið munið, Island:
Fiskurinn! Síldin!" kallaði ég og fólk-
ið hló og klappaði. Ég sagði þeim að
allir á íslandi gleddust með okkur. Ég
söng sænska lagið „Hvem kan sejla
föratan vind“, túlkaði fyrst textann og
það var mikið klappað þegar ég söng
síðustu línuna: Ég get ekki kvatt án
tára.“
Kjuregej brosir svolítið dapurt og
endurtekur í lokin fyrri orð sín: „Þctta
fólk er bjartsýnt, það býr til brandara
um erfiðleikana og það lifir þetta af,
eins og allt annað áður.“
-vd.
Kjuregej er stolt af löndum sinum: „Þetta fólk er hjartsýnt og það gefst ekki
upp. " Mynd: Jim Smart.
NYTT HELGARBLAÐ
0 FÖSTUDAGUR 18. OKTÓBER 1991