Dagblaðið Vísir - DV - 24.09.2002, Síða 8

8
ÞRIÐJUDAGUR 24. SEPTEMBER 2002
Fréttir
DV
Ellefu ára skipuleg sala ríkisfyrirtækja:
Gengið til góðs - en of skammt
í samhengi
Þriöjungur búinn
Búiö er aö selja þriöjung af eign ríkisins í þeim fyrirtækjum sem boöin hafa veriö tit sölu. Til
samanburöar er markaösverömæti nokkurra fyrirtækja sem valin voru af handahófi. Rétt er aö
hafa í huga aö fyrir áratug mátti fjöldi þingmanna ekki heyra minnst á aö fyrirtæki á borö viö
bankana og Landssímann yröu seld. Áformin mættu víötækri andstööu í upphafi.
„Hálfnaö er verk þá hafið er.“
Þessari staðhæfingu verður sá
að beita fyrir sig sem vill halda
því fram að það skipulega einka-
væðingarstarf sem fyrsta ríkis-
stjóm Davíðs Oddssonar hóf fyrir
um ellefu árum sé hálfnað. Ekki
hefur verið seldur nema rúmur
þriðjungur af eign ríkisins í þeim
fyrirtækjum sem á annað borð
hafa verið boðin til sölu.
Þegar allar tekjur ríkissjóðs af
sölu ríkisfyrirtækja frá 1991 eru
lagðar saman - og umreiknaðar
til núvirðis - kemur í ljós að þær
nema samtals tæpum þrjátíu og
sjö milljörðum króna. Þetta er
svipaö og markaðsverðmæti
Baugs og Samherja.
Hins vegar er markaðsvirði
þess sem ríkið á enn í þeim fyrir-
tækjum sem hafa verið seld að
hluta alls ríflega sextíu og sex
milljarðar. Þetta er svipað og
markaðsverðmæti Baugs, Sam-
herja, Eimskips og Flugleiða.
Sem sjá má er með einkavæð-
ingu hér aðeins átt við þá tegund
hennar sem einkavæðingamefnd
hefur haft með höndum, þ.e. sölu
ríkisfyrirtækja. Þetta verkefni
hefur gengið hægar en stefnt var
að og vitanlega munar langmest
um Landssímann sem er tæpra
fjörutíu milljarða króna virði
samkvæmt skráðu gengi á tilboðs-
markaöi Kauphailar Islands.
80 þúsund kaupendur
Það má hins vegar leggja fleiri
mælikvarða á einkavæðingu síð-
asta áratugar en tekjurnar sem
hún hefur skilað ríkissjóði. Og
það er ekki bara hægt heldur
einnig rétt og skylt því að tekju-
öflun var ekki meginmarkmiðið
sem lagt var upp með. Davíð
Oddsson sagði í fyrstu stefnuræðu
sinni á Alþingi í maí 1991:
„En tekjur ríkissjóðs af einka-
væðingu eru þó ekki aðalatriðið.
[...] Það varðar líka miklu aö fá
fleiri aðila tii að taka þátt í at-
vinnulífinu því þá verða borgar-
arnir ábyrgari og ánægðari og
meiri félagslegur stöðugleiki
myndast. Valddreifing i efnahags-
málum er æskileg i sjálfu sér. Þvi
vill ríkisstjórnin tryggja að eign-
arhlutur í þeim fyrirtækjum sem
seld verða komist á hendur sem
flestra."
Þegar litið er yfir kaupendalist-
ann í meðfylgjandi töflu og hann
borinn saman við þá eigendaskrá
sem fyrir var, þar sem ríkissjóður
var allsráðandi, blasir við vald-
dreifingin sem stefnt var að.
Samt er það svo að raunveru-
legt vald og yfirráð yfir flestum af
stærstu fyrirtækjunum er enn á
sömu hendi ellefu árum eftir að
Davíð sté í pontu. Hér er vitan-
lega átt við Landssímann og Bún-
aðarbankann, þar sem ríkið á enn
meirihluta, og Landsbankann,
þar sem ekki hefur verið skipt um
stjórn frá þvi rík-
ið átti meirihluta.
Ekki þarf hins
vegar að velkjast
í vafa um að það
markmið að auka
þátttöku almenn-
ings í atvinnulíf-
inu hefur náðst.
Þegar lagður er
saman fjöldi
þeirra sem keypt
hafa í hlut ríkis-
ins i fyrirtækjum
frá 1991 kemur í
Ijós að þeir eru
um áttatíu þús-
und.
Vitanlega eru
margir tvitaldir í
þess háttar sam-
lagningu og eins
hefur hluthafa-
skrá sumra
stærstu fyrirtækj-
anna þynnst tals-
vert frá því ríkið
seldi. Þótt um 28
þúsund einstaklingar hafi þannig
tekið þátt í útboði á 15% hlut rík-
isins í Landsbankanum fyrir
þremur árum voru hluthafar
„ekki nema“ 14.425 á miðju þessu
ári, svo að dæmi sé tekið. Það eru
engu að síður tvö hundruð og
þrjátíu sinnum fleiri eigendur en
þingmennirnir 63 sem segja má
að hafi verið hluthafar bankans
áður.
Aukin verðmætasköpun
Einkavæðing hefur þannig
stuðlað að aukinni þátttöku al-
mennings í atvinnulífinu þótt
ekki verði gerð tilraun hér tii
þess að meta hvort borgaramir
hafi orðið „ánægðari" í kjölfarið.
Það sem Davíð Oddsson nefndi
hins vegar sem meginrökin fyrir
einkavæðingu var aukin hag-
kvæmni í rekstri:
„Meira máli [en tekjur ríkis-
sjóðs] skiptir að það er óyggjandi
reynsla síðustu áratuga að verð-
mætasköpun verður meiri þegar
einkaaðilar taka ákvarðanir á eig-
in ábyrgð og á grundvelli eigin
þekkingar en þegar slíkar ákvarð-
anir eru aifarið á hendi hins opin-
bera.“
Þótt þetta séu nánast óumdeild
sannindi núorðið má nefna ýmis
athyglisverð dæmi um að ríkið
hafi ekki verið ómögulegur eig-
andi. Til dæmis kemur fram í
skýrslu Ríkisendurskoðunar frá
1991 að Þormóður rammi hafi
árin 1988 og 1989, á meðan ríkið
átti meirihluta í fyrirtækinu, skil-
að svipaðri framlegð og 53 sam-
bærileg fyrirtæki gerðu að meðal-
tali á sama tíma. Ríkisbankamir
hafa einnig skilað myndarlegum
hagnaði þrátt fyrir samkeppni við
einkabanka og sparisjóði - þótt ís-
landsbanki státi raunar af þvi að
hafa nýlega verið valinn besti
banki landsins af tveimur erlend-
um fagtímaritum um fjármál.
Þórður Friðjónsson, forstjóri
Kauphallar íslands og fyrrverandi
Þjóðhagsstofustjóri, segist ekki í
vafa um að einkavæðingin hafi
aukið verðmætasköpun í efna-
hagslífinu.
„Einkavæðingin hefur tvímæla-
laust stuðlað að auknum afköst-
um og framleiðni í þjóðarbú-
skapnum," segir Þórður. „Fyrir-
tæki í samkeppnisrekstri eru ein-
faldlega betur komin í höndum
einstaklinga en rikisins. Skráð al-
menningsfyrirtæki í Kauphöll eru
mikilvæg í þessu sambandi því
þau lúta aga markaðarins og fost-
um reglum um upplýsingagjöf.
Einkavæðingin hefur lagt mikið
af mörkum I þessu tilliti.“
Báknið burt
Rétt er að rifja upp að sala rík-
isfyrirtækja (eða eignarhlutar
ríkisins í atvinnufyrirtækjum)
var ekki nýmæli þegar Davíð
Oddsson boðaði til hennar 1991. Á
áttunda áratugnum skipaði
Matthías Á. Mathiesen fjármála-
ráðherra nefnd sem lagði til að
nokkur ríkisfyrirtæki yrðu seld.
Ragnar Arnalds lét sem fjármála-
ráðherra snemma á níunda ára-
tug kanna möguleika á að ríkið
drægi sig út úr atvinnurekstri.
Ríkið seldi hlutabréf sín í Flug-
leiðum og Eimskip 1983 og einnig
Lagmetisiðjuna Siglósíld. Ríkis-
stjórn Þorsteins Pálssonar, sem
tók við völdum 1987, hafði sölu
rikisfyrirtækja á stefnuskrá
sinni, sem og rikisstjórn Stein-
gríms Hermannssonar sem mynd-
uö var 1988. Steingrímur lét skipa
nefnd um hvemig mætti breyta
sjóðum og bönkum og koma þeim
í hendur almennings. Útvegs-
bankinn var seldur 1988 og meiri-
hluti í Ferðaskrifstofu ríkisins
sama ár. Ólafur Ragnar Grímsson
seldi í fjármálaráðherratíð sinni
1990 umtalsverðan hlut ríkisins í
Þormóði ramma á Siglufirði.
Skipulegur skriður komst hins
vegar ekki á mál fyrr en Davíð
Oddsson myndaði ríkisstjóm með
Alþýðuflokknum 1991. Þá settust í
ríkisstjórn nokkrir þeirra sem
skipuðu stjóm Sambands ungra
sjálfstæðismanna 1977, en hún gaf
út yfirlýsinguna kunnu, „Báknið
burt“, þar sem m.a. var lagt til að
nokkur ríkisfyrirtæki yrðu seld.
„SUS hefur ömgglega ekki þor-
að að minnast á bankana eða
Landssímann 1977,“ segir Friðrik
Sophusson sem þá var formaður
SUS og síðan fjármálaráðherra I
rikisstjóminni 1991. „Þaö þótti of-
boðslega róttækt að selja Lands-
smiðjuna, Ferðaskrifstofu ríkis-
ins, Þormóð ramma, bréfin í Flug-
leiðum og slíkar eignir."
Stjómin 1991 lét efndir fylgja
orðum og „báknið“ byrjaði að
hörfa skipulega.
Verölagning gagnrýnd
Undanhaldið hefur hins vegar á
köflum verið dálítið skrykkjótt.
Ríkisendurskoðun hefur séð ýmis
tilefni til að gera athugasemdir -
og ekki bara við það sem gert hef-
ur verið frá 1991.
Stofnunin gerði mikla skýrslu
um sölu Ólafs Ragnars Grímsson-
ar fjármálaráðherra á Þormóði
ramma í árslok 1990. Þar segir að
hlutur rikisins í fyrirtækinu hafi
í raun verið allt að tvisvar sinn-
um verðmætari en hann var seld-
ur á, þ.e. ekki 150 milljónir heldur
250-300 milljónir. Einnig að al-
mennra jafnræðissjónarmiða hafi
ekki verið gætt þar sem hvorki
sala hlutabréfanna né skilmálar
og skilyrði varðandi söluna voru
auglýst opinberlega.
Stofnunin gerði álíka umfangs-
mikla skýrslu um sölu Þorsteins
Pálssonar sjávarútvegsráðherra á
SR-mjöli 1993. Þar segir að vís-
bendingar séu um að verðmæti
fyrirtækisins hafi verið hærra en
endanlegt kaupverð. Einnig að
hvorugt tilboðanna sem bárust
hafi uppfyllt skilyrði sem sett
höfðu verið. Tilboðið sem tekið
var hafi þannig ekki verið verðtil-
boð heldur fremur staðfesting á
áhuga og ósk um frekari viðræð-
ur.
í yfirlitsskýrslu um einkavæð-
ingu 1991-1994 gagnrýnir Ríkis-
endurskoðun að þriðjungurinn
sem ríkið átti eftir í Ferðaskrif-
stofu ríkisins skyldi ekki auglýst-
DV-MYND HARI
Andstæðir pólar
DV fékk þá Ögmund Jónasson og Hannes Hólmstein Gissurarson til þess aö svara grundvallarspurningu um
einkavæöingu enda öflugri talsmenn hvors málstaöar vandfundnir.
Bölvun eða blessun?
ögmxmdur:
Það mætti líta á einkvæðinguna í þrenns konar sam-
hengi. í fyrsta lagi fyrirtæki sem upphaflega var kom-
ið á laggimar með félagslegu átaki en gætu nú vel átt
heima á samkepppnismarkaði. Sala á slikum fyrtir-
tækjum hefur ekki þótt gagnrýniverð. Mönnum hefur
hins vegar mnnið til rifja þegar verðmætar eignir
þjóðarinnar hafa verið færðar upp á silfurfat og nánast
gefnar eins og reyndin var með SR-mjöl og Áburðar-
verksmiðjuna. í öðm lagi er einkavæðing sem undar-
legt er að talsmenn markaðsviðskipta og samkeppni
skuli leggja blessun sína yfir. Þá horfi ég t.d. til ríkis-
bankanna. Mikilvægt er að bankakerfið hvili á traust-
um grunni enda hefur það jafnan gerst þegar banka-
kerfi hafa hrunið að þá verður ríkið að koma þeim til
bjargar. Ég held að ríkisbanki sé líklegri til að tryggja
öryggi og jafnræði í hagkerfinu en einkabankar sem
þess vegna gætu allir komist í eigu sömu aðila. í þriðja
lagi er einkavæðing samfélagslegrar þjónustu. Hún er
hættulegust, afleit bæði fyrir þá sem eiga að njóta þjón-
ustunnar og einnig þá sem eiga að greiða fyrir hana
því hún verður dýrari eins og dæmin sanna og nefni ég
þar einkavædda öldrunarþjónustu.
Hannes:
Einkavæðing á íslandi hefur tvímælalaust haft góð
áhrif. Rökin fyrir einkavæðingu em einkum tvenns
konar. Frelsisrökin, sem em mikilvægari, eru þau, að
valdið dreifist betur, ef margir aðilar, jafnvel tugir
þúsunda, eiga fyrirtækin, heldur en ef 33 manna
meirihluti á 63 manna þingi hefur forræði yfir þeim.
Fjárhagsrökin eru ekki aðeins að menn fari jafnan
betur með eigið fé en annarra, heldur líka hin, að
menn fái í einkarekstri fljótar og betur upplýsingar
um góðan árangur og vond mistök og njóti þess vegna
meiri leiðbeininga og leiðréttinga. Mistök era oft fal-
in í ríkisrekstri, en á þeim tekið í einkarekstri. Þetta
hefur allt sýnt sig á íslandi. Einkavædd fyrirtæki eru
langflest blómleg eins og raunar atvinnulífiö allt.
Ég vona, að ríkið selji á næstunni bankana tvo og
Landssímann, þegar lag er til þess, síðan ýmis fyrir-
tæki koll af kolli. Næsta skrefið ætti síðan að vera að
fella ýmsa opinbera sjóði inn í bankana, til dæmis
Lánasjóð íslenskra námsmanna, íbúðalánasjóð og
Byggðasjóð. Bankarnir geta rekið þessa sjóði, þótt rík-
ið haldi áfram sömu aðstoð við námsmenn, húsbyggj-
endur og fyrirtæki úti á landi.