Vísbending - 23.05.1984, Blaðsíða 6

VÍSBENDING
6
Ríkisfjármál
— _
Aratugur róttækra breytinga á opinberum rekstri?
Aukin umsvif hins opinbera
Ríkisútgjöld hafa vaxið hraðar en
þjóðarframleiðsla í flestum vestrænum
ríkjum síðustu tuttugu árin. Mest hefur
útgjaldaaukningin orðið á sviði ýmissa
félagsmála og óx hlutur þeirra í þjóð-
arframleiðslu í ríkjum OECD úr 14%
árið 1960 í 25% árið 1982.
Þessi aukning á opinberum umsvif-
um hefði vart getað átt sér stað nema
vegna mikils hagvaxtar á vesturlönd-
um allt frá stríðslokum fram undir miðj-
an áttunda áratuginn. Þá tóku við tvö
kreppuskeið, hið fyrra frá 1973 til 1975
en hið síðara frá 1979 til 1981. Áttundi
áratugurinn einkenndist af mikilli verð-
bólgu, vaxandi atvinnuleysi og mjög
háum vöxtum undir lok áratugarins.
Afleiðingin varð vaxandi halli á opin-
berum rekstri víða um lönd og allur sá
vandi sem hallarekstrinum fylgir.
Ríkisútgjöld hafa að hluta aukist
vegna óbeinna áhrifa. Þannig hefur
meðalaldur margra þjóða hækkað og
þess vegna hef ur kostnaður við heilsu-
gæslu vaxið. Veröbinding lífeyris og
ellilauna veldur því víða að útgjöldin
fylgja verðbólgunni. Tækninýjungar á
sviði heilbrigðis- og menntamála hafa
haft í för með sér útgjaldaaukningu.
Þannig mætti lengi telja.
Á árunum frá 1960 til 1975 var aukn-
ingin í útgjöldum til mennta-, heil-
brigðis-, félags- og tryggingamála
um 8% á ári en hagvöxtur á þessu
tímabili var 4% á ári. Á árinu 1975 varð
mikil breyting. Eftir það hefur dregið úr
aukningu útgjalda til þessara mála-
flokka og var hún fyrst eftir 1975 um
4% á ári sem var rétt umfram fram-
leiðsluaukninguna en hún var um 3%
á ári. í ríkjum OECD eru nú ellilaun og
lífeyrir bróðurparturinn af útgjöldum til
tryggingamála og nemur sá hluti um
40% af heildinni.
Vaxandi hallarekstur og
lánsþörf
í mörgum ríkjum var alvarlegur halli
á rekstri hins opinbera allan síðasta
áratug. Ef greiðslur vegna vaxta og
afborgana af skuldum ríkisins eða
greiðslur vegna atvinnuleysis eru
dregnar frá hefði fjárhagur hins opin-
bera þó víðast verið í jafnvægi á
árunum frá1977 til 1981.
Á undanförnum árum hefur því farið
saman vaxandi halli á fjárlögum,
þensla í ríkisgeiranum og æ þyngri
skattbyrði. Fjárlagahallinn á árunum
1974 til 1975 stafaði víðast hvar aðal-
lega af auknum útgjöldum og aukin
skattbyrði fylgdi í kjölfarið. Þegar fjár-
lagahalli minnkaði á árunum 1975 til
1978 þá var það aðallega vegna þess
að tekjur hins opinbera jukust, þ.e.
skattbyrði jókst. Og jafnvel þótt halli á
rekstri hins opinbera hafi enn aukist
siðan síöari hækkun olíuverðs skall á
1979 þá hefur sívaxandi skattheimta
verið mikilvægur þáttur í því að halda
hallanum nokkurn veginn í skefjum
miðað við þjóðarframleiðslu.
Afar háir vextir á siðustu fjórum til
fimm árum hafa orðið til að auka vand-
ann í opinberum rekstri. Vaxta-
greiðslur hafa þannig aukið lánsþörf
hins opinbera og vaxtagreiðslur ríkis-
ins hafa vaxið sem hlutfall af lánsþörf-
inni og sem hlutfall af þjóðarfram-
leiðslu. Hreinar vaxtagreiðslur eru
núna 2-3% af VÞF í flestum Evrópu-
löndum (8% á Ítalíu) og 3 til 10% af
útgjöldum ríkissjóðs (12,5% í Banda-
ríkjunum). Þessar tölur eru frá OECD
en hér er því við að bæta að hluti af
þessum vöxtum er að sjálfsögðu verð-
bótaþáttur og vegna þess að hann er
greiddur með vöxtunum þá greiðast
skuldirnar hraðar niður en ella væri.
Skuldabyrði hins opinbera hefur því
aukist verulega í flestum löndum. (
Bandaríkjunum var skuldabyrðin á
milli 40 og 45% af VÞF á síðasta ára-
tug en er nú komin í 50%. í sumum
löndum OECD er þetta hlutfall enn
hærra. í Japan eru skuldir ríkisins sem
hlutfall af VÞF komnar í 68% og á Ítalíu
er hlutfallið komið í 80%.
BRETLAND
Það er líklega í Bretlandi sem umraeðan
um laekkun ríkisútgjalda er lengst á veg
komin. Ein meginástaeðan fyrir því er líklega
sú að ríkisstjórn Thatchers hefur lagt mikla
áherslu á að draga úr opinberri láns|xjrf til að
stemma stigu við verðbólgu og koma á jafn-
vægi á peningamarkaðinum. Hvorki meira
né minna en þrjár greinargerðir hafa komið
út 'í Bretlandi á síðustu vikum um það
hvernig ná megi tökum á útgjöldum ríkisins
og lækka þau varanlega. Ein greinargerð-
anna kom út á vegum Adam Smith Institute
en höfundur hennar er John Burton. Þvi er
haldið fram að framtíð iðnaðar í Bretlandi sé
kominn undir þvi að rækt sé lögð við lítil fyrir-
tæki og þjónustufyrirtæki. Önnur greinar-
gerðin er eftir John Redwood en hann er nú
forstöðumaður „Prime Minister Policy Unit"
og ber heitið „Going for Broke". I þessari
greinargerð er farið i gegnum hvert dæmið
á fætur öðru; DeLorean, British Leyland,
skiþasmíðar, British Rail, o.s.frv. Lokaniður-
staðan í þessari greinargerð er sú að betra
hefði verið ef ríkið hefði aldrei gert neitt til að
hjálþa þeim atvinnufyrirtækjum sem komust
i kröggur heldur en að grípa inn í með þeim
hætti sem gert var.
Þriðja greinargerðin er eftir Patrick
Minford, prófessorvið háskólann i Liverpool.
Minford fjallar ekki aðeins um þátttöku ríkis-
ins I starfsemi atvinnufyrirtækja heldur
einnig um hinar heilögu kýrvelferðarríkisins,
þ.e.a.s. heilbrigðiskerfið, menntamál og
tryggingakerfið. Minford gengur langlengst i
sinni greinargerð en hann leggur til að tölu-
verður hluti heilsugæslukerfisins og fræðslu-
kerfisins verði færður í hendur einkaaðila og
verulega verði dregið úr umsvifum ríkisins á
árunum fram til 1990. Samkvæmt áætlunum
Minfords á spamaður rlkisins á árinu 1990
að nema alls 43 milljörðum punda (bresku
fjáriögin 1984/85 eru um 130 milljarðar
punda).
Frá þessu er greint hér til að vekja athygli
á þvi að víða um lönd er nú lögð mikil vinna
í að finna leiðir til að draga úr umfangi ríkis-
ins en eins og kom fram f inngangi þessarar
greinar er hallarekstur hins oþinbera meðal
helstu efnahagsvandamála vestrænna rikja
nú.
Skattar og ríkisútgjöld í löndum OECD
% af þjóðartékjum
1978 1983 Breyting í%
Tekjur:
Beinir skattar .... . . . .13,4 13,8 3,0
Óbeinir skattar ... . . . .10,0 10,6 6,0
Vegna trygginga . . . . . .9,7 10,9 12,4
Skatttekjur alls . . . .34,6 37,4 8,1
Greiðslur:
Samneysla . . . .17,7 18,7 5,6
Tilfærslur . . . .13,2 15,4 16,7
Vextir . . . .2,1 3,8 80,0
Útgjöldalls . . . .36,8 41,7 13,3