Vísbending - 19.12.1995, Síða 6

Þegar Sovétmennirnir svo sannfærðust um,
að Islendingum var alvara að kaupa ýmsar
vörur af þeim fóru þeir að linast hvað varðaði
aukin flakakaup og meira af sfld. Vandinn var
bara sá að ákveða hvað skyldi kaupa af
Sovétmönnum í staðinn. Af sovétvörum höfðu
íslendingar mestan áhuga á kornvöru. Þá var
verð á landbúnaðarvörum á Vesturlöndum
hins vegar óvenju lágt og hríðfallandi. Voru
verðtilboð Rússa fremur óhagstæð, en þó
samdist um mikil kaup. Dugði það þó skammt
til að vega upp á móti fiskkaupum Sovét-
manna. Timbur, sem á árunum eftir stríðið
hafði verið aðalinnflutningsvaran, gátu Islend-
ingar ekki keypt, þar eð þeir voru bundnir af
langtíma viðskiptasamningi við Finna um
timburkaup þaðan í skiptum fyrir saltsíld.
Sementsverksmiðjan var þá ekki tekin til
starfa og gátu Sovétmenn boðið fram mikið af
sementi frá Austur-Þýskalandi.
Olíur og bensín
En allt hrökk þetta fremur skammt þar til
Sovétmenn gerðu tillögu um olíur og bensín.
Kom þetta íslensku sendinefndinni á óvart þar
sem Sovétmenn höfðu jafnan verið ófúsir til
að láta þær vörur af hendi, enda „harðar“
vörur, sem fá mátti fyrir dýrmætan og eftir-
sóttan, vestrænan gjaldeyri. Að athuguðu
máli, og þrátt fyrir andstöðu íslensku olíufé-
laganna, var samið um kaup á ársbirgðum af
olíum og bensíni. Aðeins flugvélabensín var
undanskilið, þar eð Sovétmenn kváðust ekki
geta afgreitt það. Urðu olíuvörur aðaluppi-
staða innflulningsins, u.þ.b. 80% af heildar-
verðmæti hans, og hélst sú hundraðstala lítt
breytt allan tíma sovétviðskiptanna. Þessi
kaup ollu nokkrum blaðaskrifum í Vestur-
Evrópu og þóttu Islendingar djarfir að rjúfa
þannig tengsl við bresk og bandarísk olíu-
félög.
Strax 1954 urðu Sovétríkin næst stærsta
viðskiptalandið og 1958 varð það langstærst
með 20% heildarviðskiptanna. Á þessurn
vinstristjórnarárum komust viðskiptin við
vöruskiptalöndin upp í 40% af heildarutanrfk-
isviðskiptum þjóðarinnar.
Annar hornsteinn
utanríkisstefnunnar
Samningar voru undirritaðir 1. ágúst 1953.
Gerð þeirra þótti merk tíðindi á íslandi. í
útvarpsávarpi í tilefni af samningunum sagði
Bjarni Benediktsson þáverandi utanríkis-
ráðherra:
„Þetta eru mikil tíðindi og góð, því að
engin þjóð er jafnháð utanríkisverslun um
afkomu sína og við íslendingar. Með
samningum þeim, sem nú hafa náðst, hefur
verið seldur 1/3 freðfiskframleiðslu landsins á
þessu ári og svipaður hluti af væntanlegri
framleiðslu næsta ár. Einnig hefur selst 1/3
hluti af áætluðu saltsíldarmagni Norður- og
Austurlands í sumar, og að minnsta kosti
helmingur af væntanlegu saltsíldarmagni
Suðvesturlands í sumar og haust og verulegt
magn af freðsíld þaðan. I staðinn fyrir þessar
afurðir fáum við nauðsynjavörur, svo sem
brennsluolíur, bensín, kornvörur, sement og
járnvörur. Mega þetta teljast hagstæð skipti“.
Bjarni Benediktsson í lok 6. áratugar.
Pétur Thorsteinsson bendir á kringum-
stæður samninganna. Þegar viðræðurnar í
Moskvu hófust hafði löndunarbannið í Bret-
landi staðið í um það bil ár. Að öllu jöfnu var
samningagerð við Sovétmenn þunglamaleg og
þung í vöfum. I þessurn samningum skapaðist
fljótlega létt og skemmtilegt andrúmsloft og
Sovétmenn sýndu mikla lipurð. Má telja víst
að sovéskir stjórnmálamenn hafi talið að
fisklöndunarbannið gæti mögulega gefið þeim
tækifæri til að tefla Islendingum gegn banda-
mönnum sínum í NATO, ef þeir sjálfir héldu
skynsamlega á málum. Örugg, hagstæð og
stöðug viðskipti með freðfisk austur á bóginn
gætu orðið til að stappa í Islendinga stálinu og
skapa Sovétmönnum möguleika á að reka
fleyg í varnarsamstarfið á Norður-Atlantshafi.
Auk þess sköpuðu þau möguleika á ýmsum
samstarfstilraunum á öðrum sviðum, sem síð-
ar mátli heimfæra til annarra Norðurlanda eða
Vestur-Evrópulanda. Loks gáfu þau Sovét-
mönnum tækifæri til að vera hér á landi með
miklu fjölmennara starfslið, en svaraði til
stærðar og mikilvægis þjóðarinnar.
Engum manni gat verið þetta betur ljóst en
Bjarna Benediktssyni. Samt beitti hann sér
fyrir því að koma þessum viðskiptum á og
viðhalda þeim allt frá fyrstu dögum sínum í
sæti utanríkisráðherra á árinu 1947. Má
örugglega telja þetta annan meginþáttinn í
utanríkisstefnu hans, jafnframt því sem hann
lagði áherslu á að tengjast nágrannalöndunum
sem traustustum böndum á sviði varnarmála,
menningar og viðskipta. Sem dæmi um for-
dómaleysi hans í þessum el'num má nefna að
eftir að viðreisnarstjórnin hóf víðtækar ráð-
stafanir til þess að efla frelsi í viðskiptum,
gætti hann þess jafnan að sú stefna hefði ekki
neikvæð áhrif á viðskiptin við Sovétríkin.
Gekk þetta svo langt, að þegar Sovétmenn
lögðu til að viðskipti landanna yrðu framvegis
í frjálsum gjaldeyri, höfnuðu íslendingar því
snarlega, enda óttuðust þeir að við það myndu
viðskiptin leggjast af.
Mun líka nánast óhætt að fullyrða að þessi
viðskipti gáfu okkur aukið svigrúm í utan-
ríkisstefnu okkar, sérstaklega hvað varðar
útfærslu fiskveiðilögsögunnar, sem var eitl
megininntak hennar næsta aldarfjórðunginn.
Pólitísk markmið Sovétmanna
Alla vega verður að hafa í huga að í augum
Sovétmanna voru viðskipti aldrei eingöngu
viðskipti, heldur snerust öðrum þræði um
stjórnmálalegan ávinning og áhrif. Hvort
Sovétmönnum virtist ávinningur þessara við-
skipta svara kostnaði þegar upp var staðið 35
árum síðar, skal ósagt látið. Á hinu leikur
varla nokkur vafi að Islendingar spiluðu kæn-
lega á þá áráttu Sovétmanna að láta viðskipti
snúast um eitthvað annað og meira en við-
skipti - og geta með nokkru stolti litið yfir
farinn veg í viðskiplum landanna.
Þýðing sovétmarkaðar fyrir
fiskvinnsluna
I fyrsta Iagi léttu sovétviðskiptin mjög á
mörkuðunum á Vesturlöndum. Amerfkuvið-
skiptin höfðu tekið mjög vel við sér eftir
gengisfellinguna miklu 1950, en verulegur
skriður fór ekki að koma á þau fyrr en einmitt
á þessum árum þegar Islendingar voru í farar-
broddi þeirra sem framleiddu blokkir, sem
voru að slá í gegn sem undirstaða verksmiðju-
framleiddra, tilbúinna fiskrétta í Bandaríkjunum.
Enn var frystikeðjan mjög vanburða í
Evrópu, nema helst í Bretlandi, sem hafði frá
fyrstu byrjun hraðfrystiiðnaðarins verið aðal-
markaðsland okkar og - á stríðsárunum - eina
viðskiptalandið. Með löndunarbanninu í kjöl-
far landhelgisdeilunnar lokaðist markaðurinn
ekki aðeins fyrir fryst flök. Enn meira máli
skipti að þá lokaðist fyrir siglingar togaranna
með ísfisk. Þessi fiskur varð nú að fara í salt -
þar voru markaðirnir þröngir líka - eða til
frystingar. Hefði sovétmarkaðurinn ekki opn-
ast er hætt við að markaðirnir hefðu yfirfyllst
og verðið fallið.
Vaxtarbroddur útgerðar
Eitt úrræði togaranna var að fara á karfa-
veiðar. Gallinn var sá að markaðirnir í hefð-
bundnum viðskiptalöndum okkar voru ekki
tilbúnir til að taka við karfanum, allra síst í
miklu magni. Strax 1954 kom hins vegar í ljós
að Sovétmenn tóku karfann frarn yfir þorsk-
inn. Á þeim grundvelli var hægt að auka sókn-
ina í karfann og fór veiðin vaxandi. Eftir að
karfamiðin frægu fundust við Nýfundnaland
1958 komst ársaflinn í 100 þúsund tonn. Hefði
ekki sovéski markaðurinn verið tilbúinn til að
taka við langmestu af því magni, rná ganga að
því sem vísu, að verðið hefði kolfallið og ef til
vill ekki borgað sig að stunda þennan veiði-
skap. Þær karfaveiðar sem hafnar höfðu verið
fyrir heimsstyrjöldina fyrir atbeina Fiskimála-
nefndar höfðu byggst á því að bræða hann í
lýsi og mjöl. Engar stórveiðar var lengur hægt
að byggja á þeim grundvelli.
6
VISBENDING