Alþýðublaðið - 17.06.1974, Page 8

Þegar garðyrkjumaðurinn og síldar-
spekúlantinn keypti landnámsjörð
„Ef nokkur blettur á tslandi
verður einhvern tima dollara-
virði fyrir túrista, þá hlýtur það
að vera fæðingarstaður Leifs
heppna”. Með þessum orðum
lauk óskar Halldórsson frásögn
af atviki, sem ég ætla að rifja
upp. Manninn þarf ekki að
kynna, en þess má þó geta, að 15
ára gamall varð hann búfræð-
ingur frá Hvanneyri, 16 ára
sigldi hann til Danmerkur til
frekara náms i matjurtarækt
með 100 krónur i ferðastyrk frá
Búnaðarfélaginu. Tvitugur
ræktaði hann tómata við hvera-
hita, sem hann fékk léðan hjá
Stefáni frá Dunkárbakka, sem
þá bjó á Reykjum i Mosfells-
sveit. Varðhann brautryðjandi i
þeirri ræktun á tslandi. En is-
lenskur vetur garðyrkjumanns
þeirra tima var allt of langur
fyrir jafn hugvitssama ham-
hleypu og Óskar var. Lagði
hann tómatarækt á hilluna og
áður en fyrri heimsstyrjöldinni
lauk átti hann 11 lýsisbræðslur i
ýmsum verstöðvum, ennþá
kornungur maður, fæddur 17.
júni 1893 á Akranesi.
Upp frá þessu var lifshlaup
hans samtvinnað sjávarútvegi,
og var hann i áratugi einn kunn-
asti sildarspekulant Islands.
Fyrir miðjan aldur var hann
orðinn þjóðsaga, tákn islenskra
möguleika i atvinnulifinu, haf-
inn yfir þessi smáatriði, sem
okkur hættir svo til að dveljast
við i mannlegri úttekt.
1 sildinni á Raufarhöfn kynnt-
ist ég Óskari. Þar keypti hann
fjörupart og jók þar land fyrir
athafnapláss með uppfyllingu út
i sjó með þvi að dæla sandi úr
hafnarbotninum inn fyrir tréþil.
Dýpkaði þá jafnframt svo, að
skipgengt varð fyrir sildarbát-
ana. Reisti hann bæði bryggjur
og hús og hygg ég að Óskar hafi
sjálfur verið arkitektinn en yfir-
smiður var Sveinn frá Steina-
flötum.
Ég efast um að hann hafi hátt-
að ofan i rúm sumar vertiðir,
enda voru þær oftar einn langur
dagur. Hann kastaði sér út af á
sinum bekk, en alltaf glumdi
bátabylgjan i st.óru Telefunken-
tæki, sem var á hillu fyrir ofan
höfðalagið. Ég held, að hann
hafi aldrei sofnað svo fast, að
hann hafi ekki heyrt það sem
máli skipti fyrir hann. Ég leit
stundum inn hjá honum eld-
snemma á morgnana og kom þá
fyrir, að i seilingarfjarlægð
stæði á borði við legubekkinn
kilódós undan danskri nauta-
tungu, portúgalskar sardinur og
jafnvel brjóstsykur. En það var
eins og hann hefði alltaf and-
vara á sér og bátabylgjan
glumdi.
Það mun hafa verið vetrar-
kvöld um 1950, að Óskar sagði
frá þvi, sem ég ætla að rifja hér
upp, en þá var ég ásamt öðrum
manni boðinn heim til óskars
þar sem hann bjó syðst við
Ingólfsstræti.
Meðal hátiðabrigða við stofn-
un hins islenska lýðveldis sumar
ið 1944, var sögusýning i Latinu-
skólanum i Reykjavik. Stóð hún
nokkurn tima sumars og sótti
hana fjöldi manns. Þangað fór
Óskar með fyrstu mönnum. Bar
hann þar að, sem getið var
landafunda þeirra feðga, Eiriks
rauða og Leifs heppna, vék Ósk-
ar sér að Einari Olgeirssyni, al-
þingismanni, sem hann vissi
sögufróðastan þeirra manna,
sem þarna voru, og spurði hann,
hvar Leifur heppni hefði fæðst.
Einar sagði honum, sem hann
vissi, en réð honum til að spyrja
þá Ólaf Lárusson, prófessor,
eða Einar ólaf Sveinsson, próf-
essor, frekar um það mál. Þar
sem Óskar lét sér ekki nægja
neitt nema fulla vissu um
nákvæma staðsetningu þessa
atburðar spurði hann þá báða.
Þeir sögðu það, sem þeir vissu
gerst, en visuðu hvor á annan.
Samviskusemi þessara fræði-
manna og virðingu fyrir sögunni
er við brugðið, en Óskari lá mik-
ið á staðreyndum málsins.
Sagðist Óskar hafa gert þeim
prófessorunum talsvert ónæði
með kvabbi sinu, en svo fór, að
hann fékk forvitninni svaíað.
Næturkaup
i Laxárdal
Bóndinn á Stóra-Vatnshorni
var genginn til náða, þegar bif-
reið renndi þar i hlað um sum-
arbjarta nótt fyrir þrjátiu árum.
Dalamenn voru að smala fé til
rúnings i gróandanum og sinna
sauðburði og vorverkum. Fór
bóndi heldur seint til dyra. Þeg-
ar hann kom fram, stóðu þar á
hlaðinu þrir menn. Var einn
þeirra sýnu mestur vexti og
hafði hann orð fyrir komumönn-
um og heilsaði bónda kurteis-
lega en vafningalaust. Sagðist
hann heita Óskar Halldórsson,
og vera kominn þarna þeirra er-
inda að fala af bónda jörðina.
Bóndi taldi að frekari umræða
um það mál gæti vel beðið
morguns að skaðlausu. Sagði
hann sem var, að sér hefði ekki
til hugar komið að bregða búi.
Svo fór þó, að þeim Óskari og
samferðamönnum hans var
boðið til stofu.
Nokkru fyrir f fótaferðartima
tóku þeir svo hús á sýslumanni i
Búðardal, og beiddust þess, að
hann færði afsal og eigenda-
skipti inn i veðmálabækur Dala-
sýslu. Voru skilmálar allir með
þeim hætti, að báðir gátu vel við
unað. Var ekki alveg galsalaust
I skrifstofu embættisins, og fuku
gamanyrðin, enda talsverðu
máli til lykta ráðjð fyrir báða.
Óskar hafði með sér 30 þúsund
krónur i reiðufé, en þær hrukku
ekki til, þvi að bónda varð ekki
þokað um verð niður fyrir 50
þúsund krónur. Árni Óla, blaða-
maður, var sagnfræðilegur
ráðunautur Óskars i ferðinni, og
var sérstaklega tekið fram i af-
salsbréfinu til Óskars, að
Eiriksstaðir i Vatnshornslandi
fylgdu með i kaupunum, en Ósk-
Aðdragandi að Islandsferð fyrsta Reykvíkingsins
V
Mánudagur 17. júní 1974
N
Eftir Braga Sigurðsson
ar handsalaði bónda afgjalds-
lausan ábúðarrétt og niðjum
hans.
Nú héldu þeir félagar til
Reykjavikur. Kom Óskar að
máli við Svein Þórarinsson, list-
málara. Báðir höfðu búið er-
lendis um skeið, meðal annars i
Kaupmannahöfn, og þekktust
þeir. Var Sveinn og viðurkennd-
ur listamaður. Hann kom til Is-
lands með Petsamóferðinni
1940. Bað Óskar Svein að fara
vestur i Haukadal og mála þar
fyrir ákveðna fjárhæð, sem var
fimmti hluti jarðarverðsins.
Mótivið var tóftarbrotin á
Eiriksstöðum, en að öðru leyti
hafði Sveinn sjálfdæmi um alla
hluti, utan einn. óskar vissi, að
kona Sveins, Karen-Agnete Þór-
arinsson, var lika listmálari.
Var það skilyrði af Óskars
hálfu, ef hún færi með bónda
sinum, sem og varð, þá mætti
hún ekki mála eða teikna tóft-
irnar.
Þau hjónin voru nokkrar vik-
ur vestur i Dölum, en Sveinn
fullgerði þrjár myndir fyrir
Óskar, og voru báðir ánægðir.
Þegar fært þótti, lét Óskar
búa vel um tvö þessara mál-
verka, og fór með þau vestur
um haf til Bandarikjanna. Gaf
hann samtökum Islendinga
annað verkið. En svo þótti hon-
um við þvi tekið, að hann taldi
maklegt, að taka það aftur. Hitt
málverkið færði hann banda-
risku þjóðinni að gjöf, og veitti
þingforseti þvi viðtöku og var
það sett á verðugan stað i salar-
kynnum þingsins.
Óskar Halldórsson var ævin-
týri. Hann markaði varanleg
spor i atvinnusögu þjóðarinnar
með framsýni og ráðsnilld, sem
var ekki alltaf i takt við tiðar-
andann. Frásögn hans var
kyngimögnuð og smitandi, ekki
hvað sist, þegar hann sagði frá
liðnum atburðum ævi sinnar.
Nú er þessi maður látinn fyrir
nokkru, en tóftarbrotin á
Eiriksstöðum fara senn að
grænka eitt sumarið enn.
Núhefurþessi vagga sæfarans
mikla verið friðlýst, og nú á 1100
ára afmæli Islandsbyggðar,
verður reistur þar minnisvarði
að tilhlutan þjóðhátiðarnefndar.
Þess má að lokum geta, að
erfingjar óskars seldu jörðina
Stóra-Vatnshorn fyrir nokkrum
árum, en i þeim kaupum voru
undanskildir Eiriksstaðir, og
eru þeir þvi enn i eigu þeirra, en
hafa nú verið friðlýstir.
Feikningar og hugmynd: J.A.L.
0
Mánudagur 17. júní 1974