Alþýðublaðið - 17.07.1974, Blaðsíða 4

Jón Siprðsson, hagfræðingur:
„Skjótfenginn auður minnkar, en sá sem
safnar smátt verður ríkur”
Gengi
Þá erum viö komin aö gengis-
skráningunni. Þar varö sú
breyting i lok siðasta árs, aö Al-
þingi heimilaöi Seölabankanum
aö ákveða — að höfðu samráöi
viö rikisstjörn — markaösgengi
krónunnar án nokkurrar form-
legrar takmörkunar upp eða
niöur frá hinu lögbundna stofn-
gengi. Þessi lagabreyting, sem
ekki var um ágreiningur á Al-
þingi, staöfesti formlega þá
stefnubreytingu, sem varð i
gengismálum hér á landi á ár-
unum 1972 og 1973, aö sjálfsögöu
aö verulegu leyti vegna áhrifa
frá breyttum viðhorfum til
gengisbreytinga i veröldinni
yfirleitt. Eftir þessa breytingu
er ekkert þvi til fyrirstöðu aö
beita tiöum smábreytingum
gengisskráningar bæði til að
mæta ytri sveiflum og innri
vandamálum. Þetta veröur að
skoöa sem verulega framför,
þótt viö séum og hljótum aö
vera bundnir af alþjóðasam-
komulagi um gengismál, ef þaö
þá næst á næstu árum. Hinu
megum viö svo ekki gleyma, aö
þótt sveigjanleg gengisskráning
meö sigandi gengi sé kannski
heppilegasta leibin til þess aö
draga úr skaðlegum áhrifum
innlendrar verðbólgu umfram
erlenda á samkeppnisstöðu at-
vinnuveganna (,,að halda at-
vinnuvegunum gangandi”), þá
er hætt viö, aö hún gæti átt þátt i
aö ýta undir verðbólguþróun, ef
ekki fylgja samræmdar aö-
haldsaögerðir á sviöi peninga-
og lánamála, þar meö sveigjan-
leg vaxtastefna, auk aöhalds á
sviöi opinberra fjármála og siö-
ast en ekki sist hófsemi á vett-
vangi launa- og verðlagsmála.
V erðla gsmálatæki
Verölagseftirlit i formi há-
marksálagningarákvæða og há-
marksverðákvæða hefur lengi
tiðkast hér á landi og hefur
haldist hér lengur en i flestum
grannlandanna. Frá sjónarmiöi
sveiflujafnandi'hagstjórnar, það
er sem tæki, sem fyrst og fremst
væri hugsað til aö ná markmiö-
inu stööugt verðlag, eöa veita
viönám gegn verðbólgu, held ég
sé óhætt aö fullyrða, aö okkar
núgildandi verölagseftirlitskerfi
hafi reynst áhrifalitiö, þótt það
kunni ab hafa haft margvisleg
önnur áhrif, t.d. á skipulag at-
vinnugreina, samvinnu versl-
unar og iðnfyrirtækja, stærð
landbúnaðarins o.s.frv. Þá hef-
ur annað veifið verið gripiö hér
til veröstöövana, eöa sérstaks
heildaraðhalds að verðhækkun-
um, oftast i tengslum við aukn-
ar niöurgreiöslur eöa annarra
tilfærslna og beinar aögeröir á
sviöi launamála. Um þessar aö-
geröir má yfirleitt segja, aö bæn
hafi reynst skammgóður verm-
ir. Sé þeim beitt án þess, aö öör-
um hagstjórnartækjum, sem
beinast að heildareftirspurn og
peningaframboöi, sé samtlmis
beitt til aðhalds, þá hrökkva
„verðstöðvunaraðgerðir’
skammt. Hins vegar kann
endurtekin beiting ráðstafana
af þessu tagi aö draga á eftir sér
slóöa aö þvi er varðar ráöstöfun
framleiðsluaflanna, ef niður-
greiðslu kerfi hleðst upp á löng-
um tima. Verðstöðvanir eiga
aðeins rétt á sér sem eins konar
biöleikir i lengri leikfléttum og
hefur raunar yfirleitt ekki verið
beitt öðru visi, og oftast nær
hafa þær aöeins verið fint nafn á
niðurgreiðsluaukningu.
Launaákvarðanir
Ég læt þetta nægja um opin-
berar verðlagsaögeröir og sný
mér þá að ákvöröun launa. Þar
meö yfirgefum við eiginlega
sviö opinberra aðgerða, þvl
launaákvarðanir liggja hér á
landi aö mestu utan við venju-
legt áhrifasviö rikisvaldsins,
nema sem samningsaðila viö
opinbera starfsmenn. Hér eru
þó undantekningar, fiskverðsá-
kvaröanir og búvöruverðsá-
kvaröanir, sem að verulegu
leyti ráða launum fjöjjnennra
stétta. A þessum vettvangi hafa
þótt sérstakar ástæöur til þess
að koma á fastri skipan með
lögbundnum yfirnefndum með
oddamanni eöa úrskuröaraöila
frá opinberum stjórnvöldum,
eöa hæstarétti. Ástæðurnar til
þessa eru einkum þær, aö
venjulegir tvihliöa samningar
eöa ffjáls verðlagning hefur
ekki verið talin gefa „rétta”
niöurstööu vegna misvægis
milli aöila eöa sérstakra mark-
aösaöstæöna.
Á sviði fiskverðsins eru viöa
dæmi um sameiginlega hags-
muni eigenda báta og fisk-
vinnslustööva, þannig aö sjó-
menn fengu skarðan hlut. Þetta
var meginástæöan til stofnunar
Verölagsráös sjávarútvegsins.
Starfsemi Verölagsráösins hef-
ur gefist vel aö minni hyggju,
þótt þar hafi komiö fram I
nokkrum mæli sumir sömu gall-
arnir og skýrastir eru I verö-
lagningu búvöru, þ.e. beinn
samanburöur og sjálfkrafa
tenging viö launakjör annarra
stétta án tillits til markaösað-
stæöna. Þótt slikur samanburö-
ur hafi skipt verulegu máli viö
ákvaröanir á fiskverði, þá hafa
raunsæjar ákvaröanir oft og
einatt veriö teknar á þessum
vettvangi. Búvöruverömyndun-
in er hins vegar um margt göll-
uö, og sjálfkrafa tengsl tekna
bænda við tekjur annarra stétta
i skjóli innflutningsbanns á bú-
vörum er án efa mikilvægur
partur I veröbólguvélinni.
Almennar launaákvaröanir
eru hins vegar sem kunnugt er
yfirleitt teknar með svokölluð-
um frjálsum samningum. Ég
held, aö á siöustu árum hafi
komiö fram á þessum vettvangi
meö einkar skýrum hætti mikil-
vægir þættir i okkar þjóöskipu-
lagi, sem varöar styrk og skipu-
lag samningsaöilanna á vinnu-
markaönum og samningsaö-
feröina sjálfa, meö tilheyrandi
verkfalls- og verkbannshótun-
um. Með dálitiö hættulegri ein-
földun gætum við sagt, aö
launaákvaröanir hér á landi
hafi oft reynst úr hófi háar
vegna þess, að verkalýöshreyf-
ingin sé i senn afar sterk og afar
veik. Hún er sterk i þeim skiln-
ingi, að hún getur yfirleitt kom-
iö fram vilja sinum I kaup-
gjaldamálum i heild. En hún er
veik I þeim skilningi, aö hún
hefur ekki megnaö aö móta
skynsamlega, árangursrika og
innbyröis samræmda stefnu i
launa- og efnahagsmálum. A
næstu árum þarf aö leita leiöa
til þess að nálgast ósættanleg
launahlutföll á öllum vinnu-
markaönum. Þetta erekki verk,
sem veröur unniö á fáum dægr-
um og lýkur raunar aldrei, en
viöleitnin skiptir hér öllu. Til
þess þarf aö efla félagsþroska
og bæta skipulagsgerö aðila
vinnumarkaöarins. 1 þvi sam-
bandi þarf aö hafa hugfast, að
launaákvarðanir eru sennilega
ekki mjög afkastamikið tæki til
tekjujöfnunar a.m.k. viröist
reynsla okkar — og raunar
margra annarra — sýna þaö.
Aörar leiðir (bætur trygginga,
heilbrigöisþjónustan, mennta-
kerfiö og skattakerfiö) eru
sennilega miklu áhrifarikari til
þess aö ná réttlátri skiptingu
lifsgæöa. Hér þarf einnig að
huga aö sérstökum aðstæöum á
vinnu- og verksölumarkaöi,
ekki sist launasamningum milli
aöila I sumum greinum, þar
sem aðilar virðast fremur eiga
hagsmunasamleiö en andstæöir
hagsmunir vegist á viö samn-
ingaboröiö. Stundum er sasgt,
aö samiö sé á kostnaö þriöja
aöila, sem hvergi fær nærri aö
koma. Um sumt minnir þetta á
fiskverösákvaröanir. Kannski
ættu hér viö hliðstæðar aöferöir
og þar eru notaöar.
Enginn vafi viröist á þvi, aö á
þessum vettvangi er mikil þörf
fyrir skipulagsframfarir.
Skipulag samtaka vinnuveit-
enda, sem er aö ýmsu leyti laust
I reipum, kemur hér einnig viö
sögu. Næsti áfangi i þróun verk-
lýðshreyfingarinnar á íslandi,
SEINNI HLUTI
þegar hún hefur fundiö sam-
takamátt sinn jafn óumdeilan-
lega og hún hefur i dag, er aö
efla félagsþroska og innra
skipulag og samkomulag, sem
þarf til að tryggja farsælar
framfarir efnahagslega og fé-
lagslega I hinu fjölþætta þjóðfé-
lagi nútlmans. Verklýöshreyf-
ingin ræöur þegar yfir miklu
afli, en hemur það kannski ekki
alltaf — einsog hendir krafta-
menn. 1 þessu sambandi held
ég, aö tæknileg atriöi launaá-
kvöröunar, eins og visitölubind-
ing kaupgjalds, sem hefur veriö
æöi fyrirferöarmikil i umræöum
um Islensk efnahagsmál, sé
ekki aðalatriðiö, þótt óneitan-
lega geti nærtækar afleiöingar
vlxlhækkana veriö erfiðar viö-
Þetta erindi flutti Jón
Sigurðsson, hag-
fræðingur í Munaðar-
nesi 28. apríl sl. á ráð-
stefnu Stjórnunar-
félags Islands um
áhrif opinberra að-
gerða á atvinnulífið.
Erindið nefndi Jón:
„Framtíðarviðhorf í
opinberum hag-
stjórnarmálum".
fangs, eins og efnahagsvandinn,
sem á okkur brennur þessa dag-
ana sýnir. En sem eina skýring
veröbólgunnar dugir hún engan
veginn. Til dæmis viröist ekki
slöur ástæöa til aö rjúfa eöa
slæva annars konar formbundið
vélgengi i samhengi verölags —
og kaupgjalds, t.d. sjálfvirkni I
búvöruverösákvörðun og raun-
ar á fleiri sviöum veröákvörö-
unar og verölagseftirlits eins og
þaö hefur þróast I landinu á siö-
ustu áratugum. Þótt hófsemi á
almennum launaákvöröunum
sé nauösynlegur þáttur allrar
viöleitni til þess aö hemja verö-
bólguna, hrekkur hún skammt,
ef almenn eftirspurn og pen-
ingamagn leika lausum hala.
Ég ætla mér ekki að fara fleiri
oröum um einstök hagstjórnar-
tæki, þannig hleyp ég i reynd yf-
ir beinar magntakmarkanir og
skömmtunarkerfi og beina þátt-
töku rikis I atv.lifinu (utan
hins venjubundna sviös rikisaf-
skipta hér á landi). Þetta er
ekki af þvi að ég telju þessi efni
ekki umræöuverð, en frá
sjónarmiði hagstjórnar til
sveiflujöfnunar hafa þau ekki
skipt verulegu máli að undan-
förnu. Markalinan fyrir stærð
rikisgeirans hlýtur alltaf að
vera óljós. Ég ætla mér ekki að
blanda mér i vigorðastrið um
æskilega stærö opinbera geir-
ans. Ég læt mér nægja að rikið
sé til og hafi hagstjórnarskyld-
ur. Stærð opinbera geirans i
þjóöarkökunni er háð stjórn-
málalegum ákvörðunum og
sögulegri þróun. Ýmsir hafa
haldiö þvi fram, aö vöxtur ríkis-
útgjalda sé sem slikur valdur að
veröbólgunni. Aö þvi tilskildu,
aö beitt sé samtimis réttum
fjármála- og peningamálaað-
gerðum til þess aðhalda aftur af
öörum útgjöldum, er ekki hægt
meö rökum aö telja vöxt rikis-
geirans sjálfstæöan veröbólgu-
vald. Hitt er svo annað mál sem
vel er kunnugt, aö án sllkra aö-
geröa til þess að skapa raun-
verulegt svigrúm fyrir rlkisút-
gjöld, getur útgjaldaaukning
rlkisins, eins og önnur útgjöld
umfram efni, valdiö misvægi I
þjóöarbúskapnum.
Opinber stjórnvöld
Meö þessum orðum er ég þá
kominn aö hinum opinberu
stjórnvöldum, sem leiðirnar
velja og framkvæma aðgeröirn-
ar. Þá er nú komiö aö stjórnvis-
indum, sem ætti aö eiga vel viö
I þessum félagsskap.
Hver eru annars þessi opin-
beru stjórnvöld? Þingiö er
handhafi löggjafarvaldsins, en
framkvæmdavaldiö er I höndum
ríkisstjórnar og sveitarstjórna
er venjulega sagt. En þvi fer
fjarri, aö hér sé um vel afmark-
aöa og heilsteypta aöila að
ræöa. Það er ekki nóg, aö þjóö-
hagsspárnar séu óvissar og vit-
neskjan um samhenei efna-
hagslifsins ófullkomin, heldur
eru hin opinberu stjórnvöld i
sjálfum sér flókin kerfi, semvið
þekkjum ekki nægilega vel, eða
höfum a.m.k. ekki glöggvaö
okkur nægilega vel á I öllum
greinum, þegar stjórn efna-
hagsmála er á döfinni. Skipting
rikisstjórnarinnar I sérráðu-
neyti meö tilheyrandi reipdrætti
þeirra I milli um fjárveitingar,
ekki sist sé niöurskurðar talin
þörf, er öllum vel kunn. Þar
gildir ekki siður en annars stað-
ar I þjóðfélaginu, aö hverjum er
sárt um sinn hlut. Ráðherrarnir
eru sennilega yfirleitt nokkuö
varir um sig og ekki sérlega fús-
ir til aö ganga fram fyrir
skjöldu til niöurskuröar. Ráö-
herra, sem einu sinni hefur boö-
ist til aö taka á sig niöurskurö
umfram aöra, gerir þaö senni-
lega ekki ótilneyddur aftur. Til
hvers ráöherra og ráöuneytis
liggja leynt og ljóst ýmsir þræö-
ir: Ahrif frá hagsmunasamtök-
um, sem heyra til þess sviös og
sem reyna aö koma slnu fram,
aö ekki sé minnst á áhrif em-
bættismanna á hverju sérsviöi
kerfisins, sem eiga frama og
heiöur undir áþreifanlegum
framgangi „sinna” mála. Sér-
greining stjórnarráösins hefur
sem kunnugt er farið vaxandi
hér á landi á siöustu árum og
áratugum, sem án efa felur i sér
aukinn vanda hagstjórnar, ekki
sist þar sem samsteypustjórn r
nokkurra flokka er hið venju-
lega stjórnarform. Staöa sam-
ræmingaraöilanna innan rikis-
stjórnarinnar, fjármála- og/eöa
forsætisráöherra og ráðuneyta
þeirra til aö koma fram sam-
ræmdri aðhaldssamri stefnu,
hefur yfirleitt ekki reynst nægi-
lega sterk. Vel má vera, aö ná
megi árangri með skipulags-
breytingu þ.e. meö eflingu fjár-
málaráöuneytis eöa þess ráöu-
neytis, sem fer með efnahags-
mál. Hér er þó engan veginn um
einfalt framkvæmdaatriöi að
ræöa. Fyrst og fremst þarf á-
kvarðanir af stjórnmálalegum
toga til þess aö breyta hér til. Til
viðbótar þessum innbyröis mál-
um rlkisstjórna koma slöan
tengsl hennar við Seölabankann
og banka- og sjóðakerfi yfirleitt,
en þar er um verulegan sam-
ræmingarvanda að ræöa, ef
tryggja á heilsteypta stefnu.
Sveitarfélögin eru ekki siður
mikilvæg, og raunar er erfitt ti-1
lengdar að halda þeirri einföld-
un, aö þau séu órjúfanlegur
hluti af opinbera kerfinu frá
sjónarmiði hagstjórnar, eins og
viö venjulega viljum vera láta.
Samtök sveitarfélaga, sem
myndast hafa á siöustu árum
hafa einnig fengið sterka stöðu
sem þrýstingstæki, ekki sist
vegna þess, að þau bera ekki
framkvæmdarábyrgö. Þetta
gerir aö verkum, að bæta ætti I
likön hagfræöinganna lýsingu á
atferli verulegs hluta opipbera
geirans, fremur en aö skoða
hann sem einn óskiptan, óháöan
aöila utan viö kerfiö.
Þegar sagt er, aö stjórn sé við
völd, veröa menn að gera sér
ljóst, aðgeta stjórnar til að taka
ákvaröanir og fylgja þeim eftir,
er yfirleitt háö mýmörgum tak-
mörkunum og ytri áhrifum öör-
um en eigin mati — eöa efna-
hagsráögjafa hennar — á horf-
um og markmiðum og vali
leiöa. Valdahlutföll I sam-
steypustjórnum gera oft aö
verkum, að sjálfur ákvöröunar-
tökuferillinn verður afar taf-
samur og óviss, og oft háður þvi,
sem viö fyrstu sýn gætu virst
smávægileg, ytri atriði. Það er
furöu oft „sem rófan dillar
hundinum”, svo snúið sé á Is-
lensku kunnu ensku orötaki.
Slöan tekur þingiö við, en þar
geta — eins og vel er kunnugt —
komiö upp fjölmörg atriði önnur
en þau, sem varöa yfirvegað
mat aöstæöna út frá hagfræöi-
legum sjónarmiöum. Um þetta
mætti nefna mörg dæmi.
Fjárveitinganefnd alþingis,
sem ásamt fjárhags- og við-
skiptanefndum deildanna ætti
aö vera vettvangur efnahags-
mála á þingi, hafa I reynd orðið i
mörgum hreinn framkvæmdar-
aðili, sem ákveður úthlutun
fjárveitinga út i ystu æsar, en
fer kannski með glans yfir
heildar áhrif fjárlaganna á
þjóöarbúið á einu siðdegi i
skammdeginu. Þvi fer þó fjarri,
aö viö þingið eitt sé að sakast,
þótt það hafi lengi veriö vinsælt
aö gagnrýna vinnubrögö þess.
Hér er einkum um það að ræöa,
aö farvegur efnahagsmála er
yfirleitt lauslega markaöur i
stjórnkerfinu. Ég held, að hér
gæti m.a. komiö til greina aö
gera almennum efnahagsmál-
um hærra undir höföi I þinginu.
Til dæmis meö sérstökum efna-
hagsumræöum einu sinni eöa
tvisvar á ári á grundvelli yfir-
litsskýrslna og e.t.v. með sér-
stakri efnahagsmálanefnd
beggja deilda. Auk þess, sem
staöa efnahagsmálanna ætti aö
markast skýrar innan rikis-
stjórnarinnar, annaö hvort meö
eflingu forsætis- eða fjármála-
ráöuneytis eöa sérstöku ráöu-
neyti, og er fyrri kostúrinn án
efa betri. Stjórnmálasaga sið-
ustu áratuga bendir til þess, aö
stjórnarfariö hafi dregist aftur
úr veruleikanum I þessum efn-
um, og svo oft hafa efnahags-
málin orðið tilefni stjórnar-
skipta, aö stjórnmálamenn
gætu orðið þessu a.m.k. aö ein-
hverju leyti sammála.
AÖan nefndi ég samtök vinnu-
markaöarins, en einkenni okkar
aldar — okkar aldarháttur —
viröist vera aö mynda samtök
um alla mögulegaí og raunar
stundum ómögulega) hags-
muni. 011 þessi sérgreining 1 fé-
lög eftir hagsmunum hefur stór-
aukist á slöari árum, en jafn-
framt má merkja tilhneigingu
hjá þessum hagsmunasamtök-
um til þess aö fá fljótt á sig hálf-
opinberan svip. Samtökin lita
gjarnan á sig sem eins konar
0
0
Miðvikudagur 17. júlí 1974.