Alþýðublaðið - 23.05.1975, Blaðsíða 6

Sir William Stephenson, einhver stórbrotnasti afreksmaður
af íslenskum ættum, sem uppi hefur verið
H. Monlíomsry Hydo
I Irýlloii Horslilos Pálssnnar
HDULARFULLI50
KANADAMAÐURINN
segja verið sýndar S.O.-stöðvar í Englandi og gerði það sir Frank Nelson
flugforingi, reyndur kaupsýslumaður og dugandi skipuleggjari, sem dr.
Dalton hafði gert fyrsta „yfirmann sérstakra aðgerða,“ Special Operations
Executive (S.O.E.). Um þær mundir og raunar öll stríðsárin starfaði
áróðursdeildin (S.O.l) — síðar þekkt sem stofntm stjórnmálahemaðar,
Political Warfare Executive (P.W.E.) — að Wohurn Abbey, sveitasetri
hertogans af Bedford í Bedfordshire, en starfslið sérstakra aðgerða (S.0.2),
sem frekar var ætlað til sóknar, hafði bækistöð í óásjálegri skrifstofu við
Bakerstræti í London, sem átti að verða alþekkt, að minnsta kosti nafnið.
(„Qu est-ce que c’est, cette Baker Street?“ heyrðist Frakki segja við
sessunaut sinn £ veitingahúsi í París, rétt eftir að borginni var náð úr
höndum Þjóðverja).
Þegar Donovan sneri aftur úr ferð sinni til Mið-Austurlanda og
Balkanlanda í apríl 1941 og gaf Hvíta húsinu skýrslu, fór Roosevelt að
hugsa málið í alvöra, því að þá var láns- og leigulagakerfið tekið til starfa,
og þjóðþingið farið að venjast hugmyndinni um íhlutun með Bretum í
vaxandi mæli. 1 byrjun maímánaðar 1941 símaði Stephenson til London,
að hann hefði verið „að reyna að fá Donovan til að taka að sér starf,
sem fólgið var í samræmingu allrar leyniþjónustu Bandaríkjanna.“ Við
þetta naut hann liðveizlu allmargra manna, sem hann vissi, að höfðu
áhrif í Hvíta húsinu, en það voru einkum leikritahöfundurinn Robert
Sherwood, sem samdi margar af ræðum forsetans, og hinn geðfelldi Breta-
vinur, John Winant, sem tekið hafði við sendiherrastörfum í London
snemma árs 1941 af Joseph Kennedy, sem trúað hafði á ósigurinn. Jafn-
framt varð hann að skapa vinsamlega afstöðu í London, því að þótt
mönnum hefði litizt ágætlega á Donovan, þegar hann kom í heimsókn
þar, voru sumar hinna eldri leyniþjónustudeilda andvígar því, að honum
væri látnar í té leyndarupplýsingar af því tagi, sem Stephenson var þegar
farinn að veita honum, svo að Donovan gæti látið þær berast áfram til
forsetans og lagt frekari áherzlu á þörf Bandaríkjanna fyrir leyniþjón-
ustu af sama tagi og Stephenson starfrækti.
„Um eitt skeið,“ viðurkenndi Stephenson síðar með einkennandi orða-
lagi við Whitney Shephardson, einn nánasta samstarfsmann Donovans,
„var nauðsynlegt að leita aðstoðar hins mikla manns á tindinum (Chur-
chills), en ég var svo heppinn, að hann var mér alltaf sammála í mál-
' efnum, sem snertu upplýsingaskipti Breta og Bandaríkjamanna, og í
hópi nánustu samstarfsmanna hans voru menn, er gættu þess vandlega,
hvort nokkuð vottaði fyrir frávijkum frá fyrirmælum hins mikla manns
varðandi vin okkar Donovan hjá þeim stjómardeildum, sem til greina
komu. Ismay hershöfðingi var í þessum hópi, svo og Desmond Morton.
En hefðu menn skilið það í byggingunni, sem þér eruð kunnugur (aðal-
stöð S.I.S.), í hve ríkum mæli ég lagði vini okkar til leynilegar upp-
lýsingar, til að gera hann hæfari til starfans, sem ég vildi að hann fengi,
hefði farið slíkur kuldanæðingur hryllingarinnar um það hús, að við
fyrstu heimsókn yðar hefðuð þér orðið að brjótast yfir hvert líkið af
öðru!“
Donovan leizt í fyrstu ekki á þá hugmynd, að hann ætti að stjóma
stofnuninni, sem Stephenson hafði í huga, og það var líka alveg óvíst,
að honum byðist sú staða. En frá sjónarmiði Stephensons var hann aug-
ljóslega rétti maðurinn í þetta starf. 1 fyrsta lagi naut hann trúnaðar
forsetans, utanríkisráðherrans, svo og ráðherra hergreinanna. 1 öðru lagi
hafði hann bæði kannað og hugleitt, hvemig starfrækja ætti leyniþjón-
ustu. 1 þriðja lagi bjó hann yfir nauðsynlegu víðsýni, þreki og kappi, til
að koma í skyndi á laggir nægilega stórri og mikilvægri stofnun, er gæti
urn síðir haft afdrifarík áhrif á gang styrjaldarinnar. Loks hafði hann
sýnt, að hann var fús til algers samstarfs við Steplienson og B.S.C., og
mikilvægi þess samstarfs hafði verið vandlega sannað, eins og þegar hefur
verið sýnt fram á. En engin ákvörðim var tekin um tíma, þótt reynt
væri að hafa „ýmis konar áhrif“ á Hvíta húsið, eins og Stephenson komst
að orði.
Þann 18. júní 1941 var Donovan svo kallaður fyrir forsetann, og eftir
langar samræður féllst hann á að verða „samræmandi upplýsinga“, Co-
ordinator of Information (C.O.I.), og átti starf hans að verða fólgið í söfn-
un alls konar upplýsinga og skipulagningu ýmissa leynilegra sóknarað-
gerða. Hann átti að hafa hershöfðingjatign (major-general) og vera ábyrg-
ur gagnvart forsetanum einum.
Þegar Stephenson símaði þessa frétt til London samdægurs, hafði
hann orð á því, að Donovan hefði ásakað hann um að hafa „beitt klækj-
um og hrakið“ hann í þetta starf. „Þið getið gert ykkur í hugarlund, hve
mér léttir eftir þriggja mánaða baráttu og átök í Washington,“ bætti
Stephenson við, „að okkar maður skuli vera í svo mikilvægri stöðu fyrir
átök okkar.“
Þessi skemmtilega og athyglisverða grein birtist f nýjasta hefl
SKIPTILYKILL OG
Eftir Leó M. Jónsson tæknifræðing
Flestum mun í fersku minni sú
eymd og uppdrattarsýki sem sænska
skáldinu Moberg og myndgeranum
Troel tókst svo meistaralega að lýsa
í myndsögninni af „Vesturförunum“
í sjónvarpinu í vetur.
Afkoma almennings og atvinnu-
ástand á Norðurlöndum síðara hluta
nítjándu aldar var slíkt að við, sem
nú kvörtum undan kreppu og dýrtíð
með kýldar vambir, gætum tæplega
ímyndað okkur þau kjör sem fólk
átti þá við að búa. Mikið hefur ver-
ið skrifað um „landnám“ íslendinga
í vesturheimi á þessum tíma, en
harðindi og óáran ýttu fleirum úr
vör með fyrirheitna landið í huga
en íslendingum. í Svíþjóð urðu
harðæri með uppskerubresti ásamt
almennri fátækt til þess að landflótti
hófst í stórum stíl á sjöunda áratug
nítjándu aldar. Á þeim áratug yfir-
gáfu um 130 þúsund svíar ættjörð
sína og flestir þeirra settust að í
Bandaríkjum Norður-Ameríku. Þeir
urðu síðan 150 þúsund á áttunda
áratugnum og 510 þúsund á þeim
níunda.
Á þessum þrjátíu árum frá 1860-
1890 höfðu tæp 800 þúsund yfirgef-
ið Svíþjóð eða u. þ. b. 10% af nú-
verandi fólksfjölda.
Á þessum eymdartíma elst upp í
Vörgörðum á Vestur-Gautlandi
drengur að nafni Johan Petter, og
þótti snemma fingrafimur. Þessi
landshluti fór ekki varhluta af þreng-
ingum nema síður væri. Af raunsæi
almennrar fátæktar lagði Johan Pet-
ter af stað út í heiminn með eina
krónu og fimmtíu uppá vasann. Ekki
til þess að leita gæfunnar heldur til
þess að reyna að lifa. Eflaust hefur
hann, þá tvítugur, hugsað um Ame-
ríku, þetta gósenland var á allra vör-
um. En það fór svo að Johan Petter
komst aldrei til Ameriku, en hug-
virki hans komust þangað og meira
en það, — svo að segja til hvers af-
kima veraldar. Skiptilykillinn og
rörtöngin. Johan Petter fór ekki
lengra út í lífið en til Motala á
Austur-Gautlandi. Þar fékk hann
vinnu við lagningu járnbrautar milli
Hallsberg og Mjölby.
Járnbrautarverkamenn eða „rall-
arnir“ eins og þeir kallast í Svíþjóð
voru á góðu kaupi, enda var vinnan
þrældómur. Johan Petter hafði óður
unnið við torfskurð heima fyrir og
náð svo langt að verða áhaldavörður
sem þótti gott starf.
Að hann náði svo langt svo ung-
ur var vegna dæmalausrar lagni og
hugvits á öllum vélum og tækjum
sem snemma kom í ljós. Hann var
nokkurs konar sænskur „Jón almátt-
ugi“ sem kunni á allar vélar út í
hörgul. Heima á býlinu í Vorgörð-
um, þar sem hann ólst upp elstur af
sex systkinum, hafði hann meðal
annars smíðað kasthjól og drif á
gamla handsnúna þreskivél, þannig
að meðferð hennar varð leikur einn
og afköst margföld. Sveitungarnir
stóðu agndofa gagnvart þessum
tækjum sem spruttu undan höndum
Johans Petter.
Nú - en þegar járnbrautin var
fulllögð frá Hallsberg til Mjölby, þá
hélt Johan Petter áfram sem „rall-
ari“ við Vesterásbrautina. Þegar því
var lokið hugðist hann setjast að um
stund í Lángangskrogen og fékk
leigt hjá uppgjafarhermanni sem hét
Ytterholm. Sá átti son sem var hljóð-
færa- og mælitækjasmiður í Stokk-
hólmi.
Eitt sinn þegar tækjasmiðurinn
var í heimsókn hjá föður sínum rak
hann augun í gamla byssu sem Johan
Petter hafði dundað við að dubba
upp. Byssan og fleiri handverk Jo-
hans vöktu slíka aðdáun að tækja-
smiðurinn skrifaði umsvifalaust
meðmælabréf með piltinum til Jo-
hans Munktell í Eskilstuna. Þar var
Johan Petter síðan í læri í rúm þrjú
ár.
Johan þessi Munktell, var fæddur
1805 og lifði til 1887. Hann hafði á
sínum yngri árum lært vélsmíðar
hjá sænsku myntsláttunni. Síðar
stofnaði hann sitt eigið verkstæði í
Eskilstuna 1832, sem varð eittstærsta
vélaiðnaðarfyrirtæki Svíþjóðar á_
þeim tíma. Hjá Munktell í Eskilstuna
var t. d. fyrsta sænska eimreiðin
smíðuð 1856.
Ekki lá það samt fyrir Johan
Petter að ílengjast um of hjá Munk-
tell, það var einhver órói í blóðinu.
Hann hætti þar og vann um tíma hjá
vélsmiðju í Vesterás og síðan sem
vélaviðgerðarmaður á herragarði
von Post liðsforingja - Hagbyholm.
Nú kom móðurbróðir hans í heim-
sókn frá Ameríku og bauð honum
með sér til gósenlandsins stóra í
vestri, þar sem smjörið draup af
hverju strái og gulli rigndi á góðum
dögum. Er ekki að orðlengja það
Johan Petter sló til. En fyrst þurfti
hann að koma við heima í Vorgörð-
um og kveðja.
Hann átti leið um Eskilstuna og
leit við hjá Munktell. Þar var honum
boðin staða sem vélauppsetningar-
maður. Gott kaup skyldi hann fá ef
hann fengist til að tolla um hríð.
Hann tók því boði og Svíþjóð hélt
þar eftir einum af snillingum vél-
tækninnar.
Nokkrum árum seinna eða 1886
hætti hann hjá Munktell og settist að
í Enköping sem varð hans heimabær
síðan og til æviloka.
Með hjálp vinveittra manna tókst
Johan Petter að skrapa saman nægi-
legt fé til kaupa á lítilli vélsmiðju.
Frá þeirri vélsmiðju kom síðan hver
juppfinningin af annarri og flestar
hreinasta snilld.
Árið 1899 kom rörtöngin eins og
við þekkjum hana í dag. Fram til
þess tíma höfðu pípulagningarmenn
þurft fælu af skrúflyklum, einn fyrir
hverja stærð. Rörtöngin sigraði
heiminn á svipuðum tíma og Brigitte
Bardot gerði á okkar öld.
Einu ári síðar sverfur hann hug-
mynd sína að skiptilyklinum í járn,
það áhald þekkir nú hvert manns-
barn sem séð hefur vél. Hér er ekki
Johan
Útflytj
rým
mik
eru
ur í
veri
han
sjáa
Stói
ernt
m.
þrai
yfir
blás
í
er i
úr
ljós
sá
okk
holl
tik
0
Föstudagur 23. maí 1975