Alþýðublaðið - 22.11.1975, Blaðsíða 9

Nýverið var Andrei Sakharov
neitað um leyfi til að fara frá
Sovétrikjunum til að veita við-
töku friðarverðlaunum Nóbels
1975 i Osló. í þessari grein er lýst
visindaferli þessa snillings i
vopnagerð, sem gerðist andófs-
maður gegn þeirri stjóm, sem
hann þjónaði i tuttugu ár.
(Eftir John Barry—Sunday
Times)
23. nóvember 1955 var
haldin veizla undir
strangri öryggisgæzlu i
sovézkri borg skammt
frá landamærum
Mongóliu. Skömmu fyrir
dögun þennan dag var
fyrsta vetnissprengja
Sovétrikjanna sprengd.
Þetta hafði heppnazt
— svo vel, að hermaður
og tveggja ára gamalt
bam létuzt við spreng-
inguna, og veizlan var
sigurhátið visinda-
manna og herfræðinga.
Kvöldið leið með mörgum
skálaræðum uns einn visinda-
mannanna stóð á fætur. Hann var
34 ára, einhver yngsti veizlu-
gesta, og hann var ekki i
kommúnistaflokknum.
En menn hlýddu með virðingu á
orð hans. Hann var deildarstjóri
eðlisfræðirannsóknardeildar til
hernaðarþarfa og svo til einn sins
liös hafði hann leyst eitt erfiðasta
vandamálið við gerð sprengjunn-
ar.
Mennirnir, sem hlýddu á orð
hans, voru stoltir af honum, þvi
að þvi var ekki eins um hann farið
og svo marga aðra visindamenn.
Hann hafði engin tengsl við Rúss-
land fyrir byltinguna.
Hann var einn hinna nýju
Sovétmanna og þvi var það sem
skálræða hans hafði sérstök áhrif.
Tillaga hans var: „Skálum fyrir
þvi,-að þetta verk okkar springi
aldrei yfir byggðum borgum”.
Það var hvorki meira né minna
en sjálfur yfirmaður tilraunar-
innár — hershöfðingi, sem var
nægilega gamall til að geta verið
faðir hans — sem ávitaði hann.
Hann gerði það vingjarnlega,
með rússneskri dæmisögu, en
merkingin leyndi sér ekki. Það
var hlutskipti visindamannsins
að búa til vopn. Það kom honum
ekkert við. hvernig þessi vopn
voru notuð.
Eðlisfræðingurinn svaraði
engu. En með hans eigin orðum:
„Ég trúði þvi þá eins og ég trúi
þvi nú, að enginn maður geti lagt
niður ábyrgðina á einhverju, sem
gæti ógnað lifi mannkynsins”.
Andrei Sakharov hafði hafið sina
löngu andófsgöngu.
LÍF SAKHAROVS er tviskipt
einsog lif Coriolanusar. I tuttugu
ár vann hann að þvi að gera föð-
urland sitt ósigrandi með þvi að
búa til ótrúlega öflug vopn. Vegna
verka sinna lokuðust dyr hinna
útvöldu i Sovétrikjunum fyrir
honum 1968, og siðan hefur hann
barizt með vopnum, sem eru ekki
voldugri en orð til að gera róttæk-
ar breytingar á þvi þjóðfélagi,
sem hann vann áður að að
vernda.
Hvað gerði Sakharov annars i
hinum leyndardómsfulla fyrri
hluta lifs sins? Starf hans var i
þágu kjarnorkualdarinnar og að
leysa sum vandamál hennar i
kapphlaupi Bandarikjanna og
Sovétrikjanna um að gera fyrstu
vetnissprengjuna.
Hugmyndin að baki vetnis-
sprengjunnar — að sólarorkan
stafi af samruna fumeinda
léttasta frumefnisins, vetnis —
var kunn fyrir heimsstyrjöldina
siðari. En aðeins fræðilega séð,
þvi að enginn þá gat framleitt
þann voðahita, sem þarf til að
kjarnasamruni verði i iðrum
stjamanna.
A fimmta áratugnum kom svo
kjarnorkusprengjan, sem klifur
frumeindir þungu frumefnanna,
úraniums og ættingja þess,
plútónium. Við þetta myndast
gifurlegur hiti óg þegár fyrstu
rannsóknarstofurnar voru
byggðar i Los Alamos til að búa
til kjarnorkusprengjur Banda-
rikjamanna, var þar rannsóknar-
stofa til að rannsaka „varma-
eðlisfræði kjarnasamruna”.
Þessar rannsóknir lágu niðri i
tvö ár, þar eð svo mörg ljón urðu
á veginum við framleiðslu kjarn-
orkusprengjunnar. En eftir
kjarnorkusprenginguna i júli
1945, fór litill en mjög fær hópur
visindamanna til Los Alamos að
gera vissar tilraunir með kjarn-
orkuvarmasprengjur.
Einn i hópnum var Klaus
Fuchs. Úrskurðurinn var sá, að
það yrði „mjög erfitt að búa til
vetnissprengju, en góð von væri
þó fyrir hendi, ef menn legðu sig
alla fram”.
Það, að Bandarikjamenn og
Sovétmenn ákváðu nær samtimis
að hefjast handa af fullum krafti
við rannsóknir á kjarnorku-
varma, sýnir glögglega, hve
snemma þær urðu snar þáttur i
kjarnorkuvopnakapphlaupinu
eftir 1945.
Vorið 1948 tókst Igor
Kurtchatov, hávöxnum, skeggj-
uðum eðlisfræðingi, sem hóf
rannsóknir Sovétrikjanna á
kjarnorkuvopnum 1944, að koma
af stað keðjuverkun i úranium-
hlaða. Nú var tryggt, að unnt væri
að búa til keðjuverkun i úranium-
hlaða. Nú var tryggt, aðunnt væri
að búa til kjarnorkusprengju og
Kurchatov fór að hugleiða kjarn-
orkuvarma — ef til vill næstum
sem eins konar „baktryggingu”
— og nú kemur Sakharov til sög-
unnar.
Kurchatov lagði til, að rann-
sóknum á kjarnorkuvarma stæðu
„eldri visindamenn, sem hefðu
unnið við kjarnorkurannsóknir og
yngri eðlisfræðingar, sem hefðu
stundað nám sitt við háskóla og
stofnanir eftir striðið.” I
framkvæmd var átt við Igor
Tamm, yfirmann Lebedev eðlis-
fræðistofnunarinnar i Moskvu, en
einn helzti samstarfsmaður hans
var Andrei Sakharov, sem þá
hafði nýlokið doktorsprófi.
t opinberum eftirmælum
Tamms 1971 er hann blátt áfram
kallaður: „stolt visinda
Sovétrikjanna”, og Sakharov,
sem var undir meiri áhrifum af
Tamm.en nokkrum öðrum manni
— var ekki sá eini,- sem tignaði
hann.
Björgun
erfða-
fræðinganna
Tamm leit út eins og visinda-
maður hetjutimabilsins: stor-
skorinn, þrekvaxinn og með mik-
ið hvitt hár. Allt til dauðadags tal-
aði hann góða ensku með
skozkum hreim, enda stundaði
hann nám við háskolann i Edin-
borg.
Aðdáun Sakharovs á Tamm var
byggð á öðru og meira en þvi, að
hann var helzti sérfræðingur
Ráðstjórnarrikjanna i orku-
skammtakenningunni. Á timum
Stalins var Tamm mikill and-
stæðingur þess, að visindamenn
væru beittir stjórnmálalegum
þvingunum. Sakharov segir, að
hann hafi verið „fyrirmynd
heiðarleika bæði i visindum og
opinberu lifi.”
Eina viðurkenningin, sem
Vesturlandabúar vita til, að
Tamm hafi veitt þessum unga
nemanda sinum var, þegar hann
hitti bandariska visindamenn
skömmu fyrir lát sitt. „Þetta er
minn ungi samstarfsmaður,
Sakharov,” sagði hann. „Hann er
ekki aðeins frábær eðlisfræðing-
ur. Hann er einnig hugrakkur
maður”.
Sakharov myndi sennilega
segja sjálfur, að það hefði orðið
að fordæmi Tamms. Vorið 1947
hafði fulltrúi Stalins, Andrei
Zhadanov hafnað orkuskammta-
kenningunni, sem er grundvöllur
nútima eðlisfræði, vegna þess, að
þar er þvi haldið fram, að við
vissar aðstæður sé ómögulegt að
segja um hegðun öreinda. Það er
hugmyndafræðilega erfitt að
samræma slika kenningu
dialektiskri efnishyggju, opin-
berri rikistrú Ráðstjórnar-
rikjanna, sem treysti á einföld og
þekkt viðbrögð eðlifræðinnar.
Zhadanov hélt þvi fram að „þessir
brokkgengu, borgaralegu nútima
kjarnaeðlisfræðingar, sem
treystu á kenningar Kants, teldu,
að rafeindir væru „sjálfráðar i
tilraunum sinum til að lýsa efni
eins og vissum bylgjulengdum
eða öðrum djöflaverkum.”
En þó að hugsjónamönnum
byði við orkuskammtakenning-
unni var hún nauðsynleg fyrir þá
menn, sem gátu leyst vandamál
vetnisorkunnar. Þess vegna voru
Tamm og samstarfsmenn hans i
engri hættu — en Tamm vildi
bjarga öðrum.
Þá voru sovézkir erfðafræð-
ingar, sem höfnuðu hinni fárán-
legu — en hugsjónafræðilega
„réttu” - kenningu liffræðingsins
Lysenkos, ofsóttir kerfisbundið.
Um leið og þeir voru reknir úr
stöðum sinum hvarvetna um
Ráðstjórnarrikin, réði Tamm þá
hinn rólegasti til sin i Lebedev.
Sakharov segist aldrei gleyma
þvi, af hvflikri „ákefð” Tamm
hafi barizt gegn „frumstæðri
kreddufestu”. Tamm var ekki
eins og hinn mikli eðlisfræðingur,
Peter Kapitsa —sem var dæmdur
til dauða fyrir að harðneita að
vinna að vopnaframleiðslu —
hann áleit það skyldu sina að
framleiða vopn til að vernda Ráð-
stjórnarrikin. En i hans augum
var álit það, er hann skapaði sér
þannig, vopn til að beita gegn
rikisvaldinu, ef nauðsyn krafði.
12. AGÚST, 1949, lauk einokun
Bandarikjanna á kjarnorku-
sprengjunni, þegar Ráðstjórnar-
rikin sprengdu sina fyrstu kjarn-
orkuspregju i Mið-Asiu hluta
rikisins. Þræturnar um það, hvort
Bandarikin ættu að bregðast við
með þvi að að búa til vetnis-
sprengju voru „skammvinnar,
ákafar og mjög • leynilegar”. I
skýrslu ráðleggingarnefndar-
SAMANDREGIÐ
BLAÐAGREINA
innar —sem varekki birt fyrr en i
fyrra — segir, að Bandarikin eigi
að auka kjarnorkurannsóknir allt
að þvi marki, að unnt sé að búa til
sprengjuna, en ekki gera það.
Stjórnmálamenn lögðu mjög
hart að Truman forseta að unnið
yrði af fullum krafti að gerð
ventissprengjunnar — og þeim óx
fiskur um hrygg, þegar upp
komst um svik og njósnir Klaus
Fuchs. 27. janúar játaði Fuchs og
sagðist m.a. hafa skýrt frá öllum
leyndarmálum rannsóknanna i
Los Alamos á vetnissprengju.
Tveim dögum eftir, aðTruman
hafði frétt, hve gifurleg svik
Fuchs voru, skipaði hann, að
ventissprengjan skildi búin til.
Á meðan höfðu fréttir um
deilurnar i Bandarik junum
komizttil Ráðstjórnarrikjanna og
aukið áherzlu þá, sem þeir lögðu
á rannsóknir á kjarnorkuvarma-
sem virðist i fyrstu ekki siður
hafa verið ætlaður til friðsam-
legrar notkunar en hernaðar-
þarfa. Bandariskur öldunga-
deildarþingmaður talaði af sér i
sjónvarpi og sagði, að töluverður
árangur hefði náðst með gerð
„risasprengju”.
Samkvæmt mjög góðum
11 r rr wrrn n 11 r» rrnmn-i1 m-nn i' <\ 11 n n nmfTn

. .1
r^Tr^Tf^TTT^fft-TrrrrTrn vr*r r,

'iTu
1 i■ tirr ■ i m :~rrn-ui> lt~ mrn ^rr» ‘V.wvrv;* " ■■ • ■

30. október 1961: Jarðskjálftamælir Aldermaston
kjarnorkustofnunarinnar sýnir meiri háttar jarð-
skjálfta eftir 50 megatonna vetnissprengingu i Ráð-
stjórnarrikjunum.
50-megatonna tilraunin i september 1962, sem hann reyndi, Sakharov og kona hans Elena, en Sakharov er maðurinn,
að koma i veg fyrir. sem gerði rússnesku vetnissprengjuna mögulega.
heimildum var Igor Kurchatov
skipað að svara „hvað gæti leynst
að baki þessarar þvingunar” —
og allt frá 1950 var gerð sovézku
vetnissprengjunnar mikilvægt
mál stjórnmálalega séð.
SAKHAROV, SEM VAR EINN
YFIRMANNA visindamannanna,
sem unnu að gerð vetnissprengj-
unnar, var fluttur til fjarlægrar
og leynilegrar borgar, sem hann
neitar að nafngreina, en þar bjó
hann i átján ár með vopnaðan líf-
vörð við hlið sér alla daga. Aðeins
einu sinni stakk hann af til að fara
einn á skiði — sjálfstæðisyfirlýs-
ing, sem enn hlægir hann.
„Mér fannst persónulega, að ég
væri að vinna að friði, að starf
mitt hlyti að ala á valdajafn-
vægi... Það var mitt álit... og
margra annarra, enda höfðum
við ekki um annað velja.” Þessi
siðustu, þurrlegu orð, eru viður-
kenning Sakharovs á þvi, að hann
var raunverulega fangi, þó að
hlekkirnir væru gullnir.
Sakharov var prófessorssonur
og hafði þvi viss forréttindi allt
frá fæðingu (hann talar enn
rússnesku með gamla kok-errinu,
sem einkenndi rússneska að al-
inn). En nú kom hann inn i nýjan
heim, sem Milivan Djilas kallaði
„Hina nýju stétt”, en sem venju-
legir Ráðstjórnarborgarar kalla
„nomenclatura” — hina útvöldu.
Hann hafði 4 og 1/2 milljón kr. i
kaup á ári, sem voru gifurleg laun
i Ráðstjórnarrikjunum þá og auk
þess fékk hann aukagreiðslur.
Sakharov hafði „sérstakt
vegabréf” (blátt fyrir fjöldann,
rautt fyrir KGB, „sérstakt” fyrir
hina útvöldu.
Hann mátti lesa „Rauða Tass”,
alþjóðlega fréttablaðið, sem ekki
er gegnsýrt af áróðrinum, sem
venjulegir borgarar eru mataðir
á. Þegar hann flaug til Moskvu
lenti hann á Vunukovo Tvö, en
ekki á almenningsflugvellinum.
Hann og fjölskyldan hans gátu
verzlað i 100 Ornso verzlununum,
sem selja luxusvörur handa
„nomenclatura”. Hann vissi, að
hann lenti á „Fjórðu deildinni”,
ef hann veiktist, en á sjúkrahús-
um hennar er fimmtán sinnum
meira eytt á hvern sjúkling en á
almenningssjúkrahúsum.
Loks fékk hann sitt dacha —
sumarbústað — i þorpinu
Zhukovka Tvö, 48 kilómetra frá
Moskvu. 1 þessu þorpi búa kjarn-
eðlisfræðingar og geimvis-
indamenn, en Zhukovka Eitt er
skammt frá með alla sina ráð-
herra. Ef um venjulegan leigu-
samning hefði verið að ræða,
byggi hann þar áreiðanlega ekki
lengur, en þessi bústaður var
veittur honum ævilangt sem
verðlaun fyrir starf hans við
ventissprengjuna.
Nú skilja menn kjarnorku-
sprengjuna svo vel, að gáfaður
nemandi getur búið eina til eftir
að hafa horft á sjónvarpsþátt, en
það er erfitt að ná i kjarnorku-
eldsneytið og ekki hægt að setja
sprengjuna saman nema innan
ákveðinna „stærðartakmark-
ana”, sem svo aftur draga úr
krafti sprengjunnar.
Vetnissprengjan hefur engin
slik takmörk. Það er auðvelt að
afla aðaleldsneytisins, þar með
talið hins ókljúfanlega U-238, sem
finnst um allan heim. Sem betur
fer eru þeir þvi fáir eðlisfræðing-
arnir, sem geta annazt hina afar
flóknu og erfiðu vinnu að hanna
vetnissprengju.
Sakharov er einn þeirra: eðlis-
fræðingar segja, að hugur hans sé
þannig, að hann geti dregið vi-
tækar ályktanir af örfáum stað-
reyndum. Það er ekki alltaf guðs-
gjöf fyrir visindamann, en það er
lifsnauðsynlegt fyrir þann, sem
framleiðir sprengjur.
Þegar tvær frumeindir
sameinasti eina, tapast massi og
orka leysist úr læðingi (hinar al-
kunnu „ jöfnur Einsteins
E = mxC**). Þessi orka metur
fengið aðrar frumeindir til að
sameinast: menn vissu um 1940,
að liklegustu frumefnið til að
framleiða „kjarnorkuvarma
keðjuverkun” væru tvær sam-
stæður (isótópar) vetnis, sem
heita deuterium og tritium.
Til að framleiða ventissprengju
er fyrst nauðsynlegt að sprengja
litla kjarnorkusprengju, sem
þjappar saman og hitar massa
vetnis samsæta til að hefja kjarn-
orkuvarma keðjuverkun. Við
þetta myndast slik voðaorka, að
hún kveikir i U-238, sem er að
eðlisfari ókljúfanlegt efni
úraniums og það verður aftur
aðalsprengikraftur ventis-
sprengjunnar. Andstætt U-235 eða
plútónium kjarnorkusprengj-
unnar eru U-238 ekki sett „viss
mörk”, hvað varðar sprengju-
massa og þvi er hægt að hafa
sprengjurnar af hvaða stærð sem
er.
Vandainn er sá, að koma fyrir
kjarnakleyfu sprengiefni og
„þungu vetni” og U-238 saman á
þann hátt, að það takist að
framkalla hina hrikalegu keðju-
sprenginu á réttan hátt. Vanda-
málin leiða, ef svo má segja,
hvert af öðru: ef þrýsingurinn er
ekki nákvæmlega réttur á sam-
sæturnar brenna þær aðeins, en
springa ekki. En til að vita,
hvernig réttar aðstæður eiga að
vera, þarftu að vita, hvernig þær
springa...
Hér koma tölvur að engu haldi:
hér þarf mann með gifurlega
öflugt eðlisfræðilegt innsýni, sem
getur séð fyrir áe'r i huganum
„kjarnorkuvarma brunabylgj-
una”, sem stendur aðeins nokkur
milljónustu brot úr sekúndu og er
smærri ensvo, að nokkurn timann
verði greint i smásjá.
Það voru margir sovézkir vis-
indamenn, sem unnu að kjarn-
orkuvarmarannsóknunum, en
yfirleitt er það álit manna, að það
hafi verið Sakharov, sem raðaði
kjarnakleyfu sprengiefnunum,
„þunga vegninu” og U-238 saman
á réttan hátt og gerði þar með
Rússum unnt að reyna hreina
vetnissprengju 23. nóvember
1955. (Bandarikjamennirnir, sem
tókst þetta tveim árum áður, voru
tveir, Edward Teller og Stanislaw
Ulam, Pólverji).
SAKHAROV hafði sivaxandi
siðferðilegar áhyggjur af
sprengjunni jafnvel meðan hann
vann að gerð hennar: þær
áhyggjur vöknuðu vegna eðlis
sprengjunnar og vegna ráðlegg-
ina erfðafræðinganna, sem
Tamm hafði bjargað.
Einkenni þessarar „risa-
sprengju” eru þau, að hún er
„óhrein”, sprengiorka U-238
framleiðir gifurlegt magn af
geislavirku ryki. Þegar i júli 1958
skrifaði Sakharov grein, sem
hafði á sér öll einkenni sérfræði-
legra ráðlegginga erfðafræðinga.
Hann dró þá niðurstöðu, að væri
haldið áfram að reyna sprengj-
una i lofti, hlyti geislavirknin að
ógna lifi hundraða þúsunda
manna og þvi’ væri hún „ógnun
við mannkynið og andstæð
alþjóða lögum”.
Sumarið 1961, fóru Sakharov og
félagar hans á persónulegan fund
hjá Khruschev, sem sagði þeim,
að ákveðið hefði verið að gera
frekari tilraunir. Sakharov sendi
mótmælaorðsendingu eftir borð-
inu. Khruschev stakk henni i
vaxann, bauð vfsindamönnum i
mat og hélt þar ræðu. Sakhorv
minnir, að hann hafi sagt m.a.:
Sakharov er góður vísindamaður,
en hann ætti að Iáta okkur sér-
fræðingana um jafnflókin mál og
alþjóðapólitik.”
Þetta var endurtekning á ávi’t-
um hershöfðingjans i veizlunni
forðum. Sakhorov gerði eina til-
raun enn „sem maður, sem
gerþekkir til mála” til að koma i
veg fyrir það, sem hann áleit
óábyrga notkun vopnsins, sem
hann hafði búið til t september
1962 var ákveðið að hefja á ný
stórkostlear tilraunir.
Sleginn ótta
Hann hringdi sjálfur i
Khruschev og sagði hreinlega:
„Ég er visindamaður og hef
framleitt vetnissprengjuna og ég
veit, hvilikar hörmungar spreng-
ingarnargeta haftá mannkynið.”
Svar Khruschevs var tvirædd,
þegar Sakhorov óskaði eftir þvi,
að tilraunum væri hætt: þegar
hann hringdi daginn eftir höfðu
tilraunirnar farið fram.
,,Ég get aldrei gleymt þeirri
skelfingu og getuleysi, sem greip
mig þennan dag,” hefur Sakhorov
skrifað siðan. „Ég var eitthvað
svo ótrúlega vanmáttugur... eftir
þetta var ég gjörbreyttur maður.
Ég hristi endanlega af mér klaf-
ann. Eftir þetta skildi ég, að það
var til einskis að ræða málin”.
Það tók Sakharov sjö ár að
setja fram hugsanir sinar á
skipulegan hátt i stefnuskráryfir-
lýsingu um framfarir, sambúð og
andlegt frelsi — sem aflaði hon-
um pólitiskrar viðurkenningar,
en jafnframt brottvikningar frá
leyndarstörfum. En allt hófst
þetta þá voðastund-, er honum
skildist, að hluturinn, sem hann
hafði hannað var undir stjórn
manna, sem skildu ekki siðferði-
legt inntak hans fremur en þeir
skildu stærðfræðina, sem að baki
hans lá.
PlilSÉjlM llF
Pl_A STPO K AVE R KSMHDJA
Sfmar 82639-82455
VMn»g6r6om 6
Box 4064 - Reykjavfk
Pipulagnir 82208
Tökum að okkur alla
pipulagningavinnu
Oddur Möller
löggildur
pipulagningameistari
74717.
Hainaiijaröar Apótek
Afgreiðslufimi:
Virka daga kl. 9-18.30
Laugardaga kl. 10-12.30.
Helgidaga kl. 11-12
Eftir lokun:
Upplýsingasimi 51600.
Birgir Thorberg
málarameistari simi 11463
onnumst alla
málningarvinnu
— úti og inni —
gerum upp gömul húsgögn
Teppahreinsun
Hreinsum gólfteppi og húsgögn i
heimahúsum og fyrirlckjum.
Erum mcft nýjar vélar. Góft þjón-
usta. Vanir menn.
SIGFÚS BIRGIR
82296 40491
Útvarps.og
sjónvarpsviðgerðir
Kvöld og helg-
arþjónusta.
10% afsláttur til
öryrkja og aldr-
aftra.
SJÓNVARPS-
VIÐGERÐIR
Skúlagötu 26 —
simi 11740.
KOSTABOÐ
á kjarapöllum
KJÖT & FISKUR
Breiðholti
Simi 74200 — 74201

i ff Kasettuiftnaftur og áspilun, \\ Dúnn
[ [ fyrir útgefcndur hljómsveitir, ] ll kóra og fl. Leitift tiibofta. Il \\ Mifa-tónbónd Akureyri JJ \\ Pósth. 631. Simi (96)22136 // i GtfiEÍIBflE /ími 64200

T-ÞÉ TTILISTINNl
T-LISTINN ER - |
in igreyptur ug
þolir alla veðráttu. I
T-LISTINN A:
útihurðir svalahuröir
hjaraglugga og
veUiglugga . í
GluggnsmlOian {