Alþýðublaðið - 30.03.1976, Síða 5

biawd Þriðjudagur 30. marz 1976.
5
A ÍSLANDI
ar ástæður réttaröryggis liggi
til.
□ Réttarö ryggi
einstaklingsins
Það er einmitt þetta sjónar-
mið réttaröryggis einstaklings-
ins, sem skiptir höfuðmáli i
starfi umboðsmannsins hvort
hann á að hafast að eða ekki.
Hann er fyrst og fremst vörður
réttaröryggis i þjóðfélaginu.
Umboðsmaðurinn fjallar
samkvæmt kvörtun um málefni,
sem visa má til æðra yfirvalds á
vegum rikisins, s.s. stjórn
barnaverndarnefnda, heilbrigð-
isnefnda og byggingarnefnda.
Þó gildir sú regla, að umboðs-
maðurinn á ekki að fara af stað
fyrr en þegn, sem á kost á þvi að
skjóta máli sinu til úrskurðar
hefur notað kæruleiðina. Það er
talið eðlilegt að æðra stjórnvald
fái alltaf að meta niðurstöðu
lægra stjórnvalds áður en um-
boðsmaðurinn fer að skipta sér
af málinu.
EINSTAKLINGNUM TIL
HJALPAR í HINNI ÓJOFNU
GLÍMU HANS VIÐ KERFHI
[~] Málsmeðferð
Ef frumkönnun umboðs-
mannsins leiðir á hinn bóginn til
þess að rétt sé að 'taka málið
fyrir þá gerir hann það, fer út i
gagnasöfnun sjálfur eða hans
menn. Gögnum er safnað frá
hvorum málsaðila um sig til
skiptis og gagnaðilanum leyft
að sjá framlögð gögn frá hinum.
Þannig geta báðir málsaðilar
fylgst með framgangi rann-
sóknarinnar og fengið tækifæri
til andsvara við framkomin
gögn.
77 Mat umboðsmanns
Þetta er aðal tæki umboðs-
mannsins. Hann segir siðan álit
sitt á málinu. í þessu áliti getur
hann sagt, að stjórnsýslugern-
ingur brjóti i bága við lög, að
hann eigi ekki stoð i lögum, að
hann sé ranglátur, ósanngjarn,
byggður á röngum forsendum,
sé stefnt að ólöglegum mark-
miðum, hann sé ógildur. Þannig
getur umboðsmaðurinn gagn-
rýnt stjórnsýslugerning á ýms-
an veg enda þótt hann sé ekki ó-
löglegur.
Þetta er mjög mikilvægt
vegna þess, að oft er það, að al-
menningur kvartar undan opin-
berum starfsmönnum og þá
ekki endilega vegna þess að þeir
hafi verið að brjóta lög heldur
vegna þess að þeir hafa ekki
sýnt næga sanngirni, hafi sýnt
ónærgætni, leiðinlega fram-
komu og það er mikilvægt að ■
hægt sé að benda á slik atr. ef
fyrir eru. Þvi mjög mikilvægt
er, að góður andi sé i öllum
samskiptum stjórnvalda og al-
mennings. Þessi góði andi á ein-
mitt að stuðla að góðri stjórn-
sýslu og að opinberir starfs-
menn liti á sig i þjónustu fólks-
ins, sem það skiptir við.
□ Hverjir geta kært
til umboðsmanns?
Þeir sem geta kært til um-
boðsmanns eru einstaklingar,
félög, t.d. hlutafélög eða sam-
vinnufélög. Þá geta útlendingar
einnig kært mál til umboðs-
manns. Þá getur umboðsmað-
urinn fjallað um mál, að eigin
frumkvæði, t.d. ef fram hefur
komið eitthvert mál i fjölmiöl-
um, sem honum finnst athyglis-
vert og ástæða til að rannsaka.
Ef sneitt er óþyrmilega að
stjórnvöldum, þá getur hann
einnig farið af stað með rann-
sókn.
(71 Verksvið
umboðsmanns
Verksvið umboðsmannsins
nær til opinberrar stjórnsýslu,
rikisins og sveitarfélaganna
með vissum takmörkunum. Al-
þingi er þó undanþegið verk-
sviði hans og einnig dómsstól-
arnir. Þannig eru embætti
sýslumanna og bæjarfógeta
undanþegin að þvi er varðar
dómsathafnir en ekki að þvi er
varðar stjórnsýsluna. Þar þarf
umboðsmaður að meta hverju
sinni, hvort athöfn telst til
dómsathafna eða stjórnsýslu.
Þá er þjóðkirkjan einnig undan-
þegin afskiptum umboðsmanns-
ins. t frumvarpinu er lagt til að
umboðsmaður varist sem mest,
að láta draga sig inn i mál, sem
eru af pólitiskum toga spunnin,
þvi slikt getur valdið honum á-
litshnekki og skapað honum ó-
vild.
Varðandi stjórnsýslu sveitar-
félaga, þá fjallar hann ekki um
málefni svonefndra þjóðkjör-
inna sveitarfélaga, þ.e.a.s.
hreppsnefndirnar og bæjar-
stjórnirnar, nema þær hafi þá
frumkvæði sjálfar eða sérstak-
f~| Seinagangur
stjórnvalda
Umboðsmaður verður sjálfur
að kanna hvernig málsmeðferð
skuli hagað. Það kemur einmitt
oft fyrir að umboðsmaður gagn-
rýnir það, að stjórnvöld hafa
sýnt seinlæti og mál hafa dreg-
ist óeðlilega i meðferð þeirra.
Það er einmitt seinagangurinn
hjá stjórnvöldum, sem hefur
svo oft verið gagnrýndur af um-
boðsmönnum á hinum Norður-
löndunum.
71 Fangar geta kvartað
einnig
Þá er einnig rétt að geta þess,
að fólk sem hefur verið svipt
frelsi, það getureinnig kært mál
sin til umboðsmanns i lokuðu
bréfi. Fangi á þannig að geta
sent kvörtun sina til umboðs-
manns. Hann getur t.d. kvartað
undan slæmri meðferð eða
slæmum aðbúnaði.
□ Almennt eftirlit
Umboðsmaðurinn á að hafa
eftirlit með öllu sem fer fram á
vegum framkvæmdavaldsins
ekki aðeins varðandi gerninga
heldur þarf hann einnig að
fylgjast með aðbúnaði og fram-
komu stjórnvalds gagnvart al-
menningi. Sem dæmi má nefna
umboðsmann á Norðurlöndum
sem tók fyrir, hvernig boð og er-
indi ganga á milli stjórnarstofn-
ana. Það leiddi i ljós, að þar fór
þetta mjög oft á þunglamalegan
og óeðlilegan hátt á milli og
allskonar krókaleiðir. Þarna
fóru bréf og erindi frá einni
stofnun til annarrar þar sem
þau áttu að fgra beinustu boð-
leið til þeirrar stofnunar sem
átti að fá bréfið.
77 Mismunun og
vanhæfi
Þá er mjög oft kvartað undan
mismunun, t.d. i Danmörku þar
sem tvær samskonar ibúðir i
sömu blokk voru metnar mis-
munandi til skatts, þá var
kvartað undan þvi að það væri
mismunandi auðvelt að fá öku-
leyfi aftur eftir landshlutum. Þá
er það vanhæfi. Dæmi um það
var kæra gegn prófessor, sem
tók að sér að meta doktorsrit-
gerð tengdasonar sins o.fl., o.fl.
Þá hefur verið bent á vanhæfi
stjórnsýsludómstóla þegar þeir
fjölluðu um málefni innan
stjórnsýslunnar. Fórmenn i
þessum stjórnsýsludómum voru
þá oft ráðuneytisstjórar sem
voru þannig settir dómarar i
eigin málum. Svona atriði taldi
umboðsmaðurinn i andstöðu við
undirstöðurök stjórnsýsludóm-
stóla og þess vegna ættu ráðu-
neytisstjórar þarna hvergi
nærri að koma.
77 Handtökur, leit og
seinlætl
Þá hefur komið fram
gagnrýni á lögregluna. Hún hef-
ur m.a. verið gagnrýnd fyrir
handtöku og leit. Umboðsmað-
urinn i Noregi hefur tekið slik
mál fyrir. Mörg fleiri dæmi
mætti til taka þar sem umboös-
maðurinn hefur haft afskipti af
málum.
Saksóknarar hafa verið gagn-
rýndir fyrir að liggja á málum
og krefjast ekki rannsóknar á
öðrum. Margar kærur hafa bor-
ist umboðsmönnum varðandi
tryggingakerfið, launamál,
barnavernd, bindindi, heilsu-
vernd, náttúruvernd o.m.fl.
77 Fjórðungur mála
fær afgreiðslu
I Danmörku bárust umboðs-
mannsembættinu um 11000 mál
á árunum 1956 til 1966. Segja má
að um fjórðungur mála, sem
berast fái afgreiðslu. Oðrum er
visað frá á fyrri eða siðari stig-
um rannsóknar.
Að lokum má benda á aö um-
boðsmaður hefur rétt til að
skoða öll húsakynni stjórn-
valda, fara inn á skrifstofur,
taka sýnishorn af embættisbók-
um. Hann getur farið inn á hæli
og fangelsi og skoðað þau og i
sumum löndum er þetta einmitt
fastur liður i störfum umboðs-
mannsins, að hann ferðast um
landið og kynnir sér eitt og ann-
að. I isl. frumvarpinu er ekki
gertráð fyrir þessu, sem föstunr
þætti heldur er hér einungis um
heimild að ræða.
77 Auðveldara að
hreyfa erindum við
stjórnvöld
Reynslan af störfum umboðs-
manns á hinum Norðurlöndun-
um hefur leitt i ljós, að stjórn-
völd fara yfirleitt eftir álits-
gerðum umboðsmanns þó að
þær séu ekki skuldbindandi,
vegna þess álits og virðingar
sem hann nýtur sakir hlutleysis
sins.
Umboðsmaður gefur árlega
út skýrslu um störf embættisins
um þau mál sem tekin hafa ver-
ið til meðferðar. Segja má, að á
hinum Norðurlöndunum sé al-
menn ánægja með störf um-
boðsmanna. Þetta kemur fram
hjá fólki bæði utan þjóðþings og
innan. Og það er rikjandi skoð-
un, að það sé auðveldara að
hreyfa erindum við stjórnvöld
eftir að umboðsmennirnir tóku
til starfa. Stjórnvöld virðast
sem sagt vera liprari en þau
voru áður gagnvart þegnunum
og þá er mikið fengið.