Alþýðublaðið - 14.03.1981, Blaðsíða 3

Laugardagur 14. mars 1981
3
Alþýðuflokkurinn 65 ára
Jafhaðarstefhan er mannúðarstefna okkar tíma
Islenskir jafnaðarmenn minnast þess,
þessa dagana, að flokkur þeirra hefur náð
að fylla hálfan sjöunda áratug starfsævi
sinnar. Stofnfundurinn var haldinn þann
12. mars árið 1916, i miðri fyrri heimstyrj-
öldinni. A þessum sextiu og fimm árum
hafa orðið byltingarkenndar breytingar á
Islensku þjöðfélagi. Það er á engan
hallað, þótt fullyrt sé, að veigamestu hug-
myndirnar að þessum þjóðfélagsbreyt-
ingum hafa verið sóttar i smiðju lýðræðis-
jafnaðarmanna. 1 hugmyndafræðilegum
átökum liðinna áratuga hefur Þjóðfélags-
hugsjón lýðræðis jafnaðarmanna sannað
giidi sitt. 1 átökum frumbýlingsáranna
við þröngsýni og forneskju viðhorf ihalds-
og forréttinda afla, gerðust jafnaðarmenn
brautryðjendur nýrrar þjóðfélagsgerðar.
En jafnaðarmenn hafa einnig orðið að
hevja harða baráttu á „öðrum vigstöðv-
um’.’ Áratugum saman hafa lýðræðisjafn-
aðarmenn orðið að heyja harðvituga hug-
myndafræðilega baráttu gegn kommún-
istum og fylgifiskum þeirra. Sú hug-
myndafræðilega deila má nú heita til
lykta leidd i okkar heimshluta. 1 öllum
meginatriðum, sem um hefur verið deilt,
hafa jafnaðarmenn reynst hafa rétt fyrir
sér —en kommúnistar rangt. Hugmyndir
þeirra reyndust byggðar á sandi. Þeir
mega nú blygðast sin fyrir fortiðina.
Kenningar þeirra hafa reynst vera lifslýgi
ma rgrakynslóða. Lýðræðisjafnaðar-
stefnan hefur hins vegar fest sig i sessi,
sem mannúðarstefna okkar tima.
Atburðarásin i Póllandi siðustu misserinrt
ætti að nægja til að leiðrétta misskilning
þeirra manna, sem efast um lifsmagnið i
þjóðf élagshugmyndum jafnaðarmanna.
Vonir hinna bestu manna um þjóðfélag
friðar, frelsis, jafnréttis og öryggis eru
öðru fremur bundnar fyrirheitinu um
framgang lýðræðissinnaðar jafnaðar-
stefnu i heiminum.
(Jpphaf lýðræðislegar jafnaðarstefnu i
Evrópu má rekja tilhinnar sögulegu hug-
myndabaráttu milli orthodoxmarxista og
lýðræðislegra umbótasinna, sem háð var
á timabilinu frá 1890 fram að rússnesku
byltingunni. Sá sem öðrum fremur lagði
grundvöllin að þjóðfélagssýn lýðræðis-
jafnaðarmanna i Evrópu, var Þjóðverjinn
Edward Bernstein. Jafnaðarmannaflokk-
arnir i Evrópu, sem fóru að láta verulega
að sér kveða i lok 19du aldar og á fyrstu
áratugum þeirrar 20ustu, sóttu upphaf-
legu hugmyndir sinar i vopnabúr Karls
Marx. Marx var að sönnu mikill spá-
maður og innblásinn gagnrýnandi þjóð-
félagslegrar örbirgðar breska frum-
kapitalismans. En hugmyndir hans voru
að mestu mótaðar fyrir miðja nitjándu
öld, áðuren stofnanir pólitisks lýðræðis
höfðu náð að festa rætur. Almennur kosn-
ingaréttur og stofnun og starf verkalýðs-
hreyfingar og fjöldaflokka jafnaðar-
manna, allt kom þetta siðar til sögu
Menn gerðu sér smám saman ljóst, að
forspár Marx um óhjákvæmileik hinnar
sögulegu þróunar, stóðust ekki. Það var
ekkert óhjákvæmilegt við þau „lögmál”,
að verkamenn hlytu að búa við siversn-
andi sultarkjör, að þjóðfélagið hlyti að
umhverfast i örfámennum hóp fjár-
magnseigenda annars vegar, og alls-
lausan öreigalýð hins vegar, að lögmál
stéttarbaráttunnar leiddi miskunnarlaust
til valdbeitingar og byltingar. Þessir
brautryðjendur jafnaðarstefnunnar gerðu
sér snemma ljóst, að hinn félagslegi veru-
leiki var flóknari en svo, að hann rúmað-
ist allur i ritum Marx. 1 meðförum arf-
taka Marx umhverfðist kenningin i ofs-
tækisfuliarfullar trúarsetningar og
kreddur: Aðferðin var bylting, fram-
kvæmdin þjóðnýting og rikiseinokun.
Menn settu samasem merki milli rikis-
rekstrar og sósialisma. í höndum Lenins
og siðar Stalins leiddi þessi einfaldi dólga-
marxismi til alræðisrfkis sjálfskipaðrar
forrettinda stéttar, sem hefur afnumið
með öllu lýðræði og mannrettindi og við-
heldur völdum sinum i skjóli hervalds og
ognarstjórnar. Þvilikum hugmyndum
höfnuðu lýðræðisjafnaðarmenn. Frá önd-
verðu settu þeir lýðræðið ofar öðrum
gildum. Þeir visuðu þvi á bug, að einföld
og óraunsæ formúla um eignarréttar-
skipun, sem útilokaði valddreifingu og
lýðræðisleg réttindi, verðskuldaði heitið
sósialismi. Þeir höfnuðu þráhyggjukenn-
ingunni um óhjákvæmileik sögulegrar
þróunar og „hina endanlega lausn” i
þjóðfélagsmálum. Einhver frægasta, en
um leið misskildasta, kennisetning Bern-
steins var: „Hreyfingin sjálf er allt —
markmiðið skiptir minna máli”. Þetta
þýðir á mæltu máli, að tilgangurinn getur
aldrei helgað meðalið.
flllir vitibornirmenn viðurkenna nú, að
i þessum deilum hafa lýðræðissinnaðir
jafnaðarmenn haft rétt fyrir sér. Með þvi
að beita tækjum hins pólitiska lýðræðis og
þingræðis, hafa þeir öðrum fremur haft
forgöngu um svo róttækar breytingar á
þjóðfélagsgerðinni, að hún er með öllu
óþekkjanleg frá þeim frumkapitalisma,
Karl Marx reisti niðstöng á fyrri hluta
nitjándu aldar. 1 timans rás hafa stjórn-
málahreyfingar sósialdemókrata lært
margt af reynslunni og lagað hugmyndir
sinar að breytilegum þjóðfélagsveru-
leika. Það er aðalsmerki þeirra, að hug-
myndafræði þeirra er opin og móttækileg
fyrir nýjum hugmyndum. Að þvi leyti eru
þjóðfélagskenningar þeirra i samræmi
við hugfar og vinnubrögð visindanna al-
mennt. Þar skilur á milli feigs og ófeigs:
Sósfaldemókrata annars vegar og hug-
myndafræðinga alræðissósialisma hins
vegar. Það sem að lokum verður alræðis-
sinnum að falli, þrátt fyrir alla ógnar-
stjórn og hernaðarmátt, er einmitt þetta :
Að þjóðfélög þeirra eru stöðnuð og geta
ekki tekið breytingum með friðsamlegum
og eðlilegum hætti.
þess vegna er það ófrávikjanlegt
grundvallaratriði i hugmyndafræði jafn-
aðarmanna, að standa vörð um lýðræðið.
An þess verður enginn breyting, engin
þróun. Með þvi að beita lýðræðislega
fengriu valdi, og viðurkenna um leið tak-
markanir þess, hafa jafnaðarmenn öllum
öðrum fremur tryggt alþýðumanna raun-
verulegt vald og 'rétt til áhrifa á þjóð-
félagsþróunina. Og lýðræðið sjálft er ekki
staðnað form. Eitt af markmiðum jafn-
aðarmanna, er að færa það stöðugt yfir á
fleiri svið, gera það virkara. 1 kjölfar hins
pólitiska lýðræðis mun smám saman
fylgja virkara efnahagslegt lýðræði. Sliku
lýðræði verður aldrei komið á með vald-
beytingu ofan frá og niður úr. Þróun i þá
átthlytureðli málsins samkvæmt að vera
hægfara. „Óhjákvæmileiki . hægfaraum-
bóta" — er það næsta sem jafnaðarmenn
hafa komist óvisindalegri þráttarhyggju
Marxismans. Samdráttarskeið i efna-
hagskerfi hins frjálsa heims getur tafið þá
þróun. En engin skildi ætla að timabundin
samdráttarskeið, af þvi tagi sem við nú
lifum, tákni hugmyndalega uppgjöf jafn-
aðarstefnunnar. Það breytir aðeins við-
fangsefnunum, skapar nokkurn áherslu
mun. Þegar dregur úr hagvexti er ekki
unnt að halda áfram útþenslu hins félags-
lega tryggingakerfis, eins og ekkert hafi i
skorist. í seinni tið hafa jafnaðarmenn
einnig lært af reynslu, að fyrir þvi eru viss
takmörk, hvort og hvernig unnt er að
leysa félagsleg vandamál með fjölgun eða
útþenslu rikisstofnana. Vegna grund-
vallar viðhorfa sinna og reynslu er engum
betur treystandi til að ráða fram úr
vandamálum af þessu tagi en einmitt
þeim jafnaðarmannaflokkum, sem öflug-
ast hafa jarðsamband við hinn breiða
fjölda i þjóðfélaginu.
Grundvallarhugmyndir lýðræðissinn-
aðra jafnaðarmanna hafa ótvirætt sannað
gildi sitt i pólitisku starfi kynslóðanna á
liðnum áratugum. Jafnaðarmenn hafa
sýnt það i verki, að stefna þeirra er
mannúðarstefna okkar tima. Hún hefur
náð sögulegum sáttum við það besta i
hugmyndaarfi vestrænnar menningar,
sem er trúin á einstaklinginn og sköpuna-
matt hans. En i þjóðfélagi jafnaðarstefn-
unnar er ekki lengur um að ræða rétt hins
sterka til að kúga hinn veika, ekki um rétt
arfgengra forréttindahópa til arðráns á
fjöldanum. En hagsmunir heildarinnar,
þrengja heldur ekki svo að einstaklingn-
um, að hann verði sviftur frumkvæði og
athafnafrelsi. Þessi sögulega málamiðlun
einstaklingshyggju og félagslegrar
ábyrgðar er einn helsti styrkur jafnaðar-
stefnunnar i reynd.
fllþýðuflokkurinn heldur ekki upp á af-
mælið með bumbuslætti og basalterium.
Þess gerist ekki þörf, þegar afmælið ber
upp á hálfan tug. En þess mega Islenskir
jafnaðarmenn minnast, að i pólitik er ekki
nóg að hafa rétt fyrir sér. 1 sögunni er sá
einn talinn hafa rétt fyrir sér, sem sigrar.
Alþýðuflokkurinn hefur enn fram að færa
notadrýgstu hugmyndimar um þróun is-
lensks þjóðfélags fram til aldamóta. En
hann á mikið starf óunnið, áður en þær
hugmyndir geta borið ávöxt.
— JBH
„Ef fara á út f brúargerðina
eftir upphaflegu áætlunum, er
einungis hægt að réttlæta það
með þeim féiagslegu áhrifum,
sem fylgja framkvæmdinni”,
segir Hörður Biöndal.
erum með margar framkvæmd-
ir, þar sem arðsemin er miklu
hærri en 10% og margar aðrar
skila litlum arði. Það sem við
erum að reyna að gera er að
hafa einhver áhrif með arð-
semisathugunum á röðun fram-
kvæmda og hvernig fjármagnið
ernotað. Þetta mat er þvi ein-
ungishagrænt mat á arðsemi en
ekki t.d. mat á félagslegum
áhrifum framkvæmda, sem
geta einnig skipt máli.
Eru þá dæmi um að lagt sé i
margs konar mannvirkjagerð
sem ekki er beinlinis fýsileg,
nema tekið sé tillit til félags-
Iegra þátta?
Já, þannig ,er til dæmis um
alla vegagerð til strjálbýlli
staða cg bæja á landinu. Þeir
skila ekki arði i venjulegri
pierkingu þess orðs, heldur hef-
ur ekki þótt rétt að þeir séu ein-
angraðir og það hefur ásamt
öðru ráðið vegagerð til þeirra.
Nú segir í lok skýrslu þinnar,
að byggingarkostnaður þyrfti
að lækka um 2,1 milljarð til að
fá afkastavexti núll og um 3,7
milljarða til að fá 10% afkasta-
vexti og er þá miðað við 20 ára
afskriftartima. Er einhver
raunhæf leið til að lækka bygg-
ingarkostnað?
J, það er með þvi að minnka
brúna, hafa hana bara eina ak-
rein, þannig að aðeins yrði hægt
að aka um hana aðra áttina i
senn. Hún yrði þá hugsanlega
með Utskotum. Það er það litil
umferðum brúna, að þettavirð-
ist eini möguleikinn til að fá
þessa framkvæmd arðsama.
Nú er rætt um útfiutning frá
steinu llarverks miðju sem
hugsanlega verður reist i Þor-
iákshöfn. Einnig hefur verið
rætt um útflutning Hekluvikurs
um höfnina. Þetta mun væntan-
lega auka nokkuð umferð um
brúna. Gæti þessi aukna umferð
haft veruieg áhrif á arðsemi
brúarinnar?
Við höfum nú látið athuga
þetta, meðal annars með tilliti
til flutnings á vikrinum, sem þú
nefndir, en niðurstaðan er sú, að
þetta séu það fáir bilar, að þeir
skili tiltölulega litlu, þ.e. að þeir
hafa litil áhrif á arðsemina.
Eins er það með steinullarverk-
smiðjuna, þetta eru það fáir
bílar að þeir koma ekki til með
að hafa merkjanleg áhrif á
niðurstöður þær, sem við höfum
þegar fengið.
En hvað um frcstun þessara
framkvæmda, þó að fáum i
þessum plássum þyki það fýsi-
legur kostur?
Já, við höfum athugað hvort
arðbært yrði að byggja brúna
árið 1990 og árið 2000 og ■ það
kemur lika i ljós þá að brúin
verður ekki arðbær, enda þótt
þá verði orðin nokkur um-
ferðaraukning á svæðinu. Um-
ferðin verður sem sé ekki nægi-
leg miðað við þær forsendur
sem við höfum i dag. Ég vil taka
fram i þessu sambandi, að
okkar mat tekur einungis til
arðsemisathugana. Við metum
ekki inn félagslega þætti eða
skipulagslega, sem geta skipt
verulegu máli.
Hefur verið veitt fé til brúar-
gerðarinnar?
Já, það hefur verið veitt til
hennar fé, sem hefur farið mest
i athuganir og ýmiss konar
undirbúningsrannsóknir.
Nú er áætlað að brúargerðin
ásamtvegagerð kosti náiægt sex
milljörðum gkróna. Þaö væri
fróðlegt að fá til samanburðar
kostnaðinn við Borgarfjaröar-
brúna. Hver er hann orðinn
núna og hver var talin arðsemi
þeirrar framkvæmdar?
Arösemi Borgarfjarðarbrúar-
innar var i kringum 10—11% ef
mig minnir rétt og heildar-
kostnaður er nú i kringum 12
milljarða, þannig að hér er um
næstum tvöfalt dýrari fram-
kvæmd að ræða.
Það segir i skýrslu Fram-
kvæmdastofnunar um sam-
göngur á Suðurlandi, aö likiega
muni það hafa mikinn félags-
legan styrk fyrir ibúana á svæð-
inu, ef brú yrði byggð yfir
Ölfusá. Er sérstaklega talað um
áhrif á afkomu ibúa á Stokks-
eyri og Eyrarbakka. Hvert er
álitþittá þessum fullyrðingum?
Ég tel, að ef farið verður út i
þessa framkvæmd eftir upphaf-
legum áætlunum, þá verður að
réttlæta það með einhverjum
slikum forsendum. Hins vegar
er afar erfitt að fullyrða um það
að hve miklu leyti þær eru rétt-
ar. Þarna eru menn komnir inn
á hrein matsatriðí. Þá er komið
að stjórnmálamönnunum, sem
taka oft ákvarðanir út frá öðr-
um forsendum.
„Veruleg hætta er á, að byggð á
Eyrarbakka og Stokkseyri legg-
ist niður ef ekki veröur af þess-
um framkvæmdum” segir
Magnús H. Magnússon.
Byggð
i hættu
Ég tel, að brúin sé algjör for-
senda fyrir áframhaldandi
blómlegri byggð á Eyrarbakka
og Stokkseyri. Hún er einnig
afar mikilvæg fyrir allt svæðið,
þar með talið Selfoss, Hvera-
gerði og Þorlákshöfn. Þetta er
og á að vera eitt svæði i bæði
félagslegu og atvinnulegu tilliti.
Á svæðinu er talsvert landlægt
eða staðbundið atvinnuleysi og
atvinnumarkaður það stór, að
hægt er að koma upp nýjum at-
vinnugreinum, sérstaklega á
þetta við eftir að brúin hefur
verið byggð. Þetta er með öðr-
um orðum lifsspursmál fyrir
nokkuð á annáð þúsund manna
byggð og mjög þýðingarmikið
fyrir sex þúsund manna byggð
til viðbótar.
Ég vek athygli á þvi, áð
Framk væmdastofnun rikisins
taldi fyrir nokkrum árum, að
höfnin i Þorlákshöfn ætti að
leysa hafnirnar á Eyrarbakka
og Stokkseyri af hólmi. Stefnt
skyldi sem sé að þvi, að höfnin i
Þorlákshöfn yrði heimahöfn
þessara byggðarlaga. A grund-
velli þessa álits Framkvæmda-
stofnunar hefur að mestu verið
skrúfað fyrir fjármagn til
hafnarframkvæmda á þessum
stöðum. Ef það verður eini
árangurinn af áliti stofnunar-
innar, þá heggur sá vissulega
sem hlifa skyldi. Til þess má
ekki koma.
Ég vek lika athygli á þvi, að
stjórnendur allra sveitarfélaga
á Suðurlandi, þar með taldir
fulltrúar hreppa, sem liggja
mjög langt i burtu, þannig að
þeireiga ekki beinna hagsmuna
að gæta, styðja heilshugar
þessa framkvæmd og hafa sam-
þykkt framlög úr sýslusjóðum
til framkvæmdarinnar. Þetta
segir mikla sögu um álit Sunn-
lendinga á málinu og samstöðu
þeirra.
Nú kom fram i viötali við
Hörð Blöndal, að brúargerð yfir
ölfusárósa er ekki arðbær fjár-
festing. Hann sagði, að ef brúin
yrði byggð i þvi formi sem nú er
talað um, yrðu menn að réttlæta
það með félagslcgum áhrifum á
byggðina eða öðrum viðlika for-
sendum. Ert þú þeirrar skoð-
unar, að hin félagslegu áhrif ein
nægi tii að réttlæta byggingv
brúarinnar?
Já, ég er þeirrar skoðunar.
Menn verða að hafa það i huga,
að þarna er á Eyrarbakka og
Stokkseyri um byggð að ræða
upp á annað þúsund mánns og
hún kemur til með að leggjast
niður, ef ekki verður úr þessum
framkvæmdum. Menn lifa i
þeirri von að brúin komi. Þor-
lákshöfn verður það sterk með
timanum, að hún dregur allt
fólkiö til sin. Hvað' kostar það 1
Framhald á bls 7.
\