Alþýðublaðið - 23.12.1981, Blaðsíða 9

Miðvikudagur 23. desember 1981
9
...deilur spruttu af jafn sjálf- .....kjósendur vilja betri sam-
sögðum hlut og atkvæðagreiöslu búö verkalýðsflokkanna.
um forystumenn.
....er ekki kirkjurækinn
maður, enlýstvel á friöarstefnu
kirkjunnar.
....ljóðin koma ekki til min, ég
verð að koma til þeirra.
viðtal:
Þráinn Hallgrímsson
myndir:
Einar Gunnar, o.fl.
ekki stjómmálamaður’T
margir menn eins og margir
listamenn. Eins og flestir vita,
var Steinn eittaf okkar fremstu
skáldum um miðbik aldarinnar
og hann er meðal þeirra sem
haldið hafa velli i' umróti
timans. Kvæðihans hafa staðist
timans tönn enda var hann bæði
listrærm og sérstæður, en mest
var þó i hann varið fyrir hvað
hann var djarfur og einarður.
Var hann ekki bölsynn?
Jú, hann var nú eiginlega böl-
sýnn að lífsskoðun, en hann gat
sam t verið m ikill gleðimaður og
hafði mikla kimni til að bera i
skáldskap si'num. Jú, jú hann
var svartsýnn enda verða það
núf lestir alvörumenn sem f jalla
um lifið og tilveruna. Einnig bar
margt til þess að Steinn varð
bölsýnn að lifsskoðun, en þá
helst uppruni hans uppeldi og
marghát.tuð erfið reynsla. En
hann var einkennilega einarður
og harður og eiginlega frjáls.
Þú spurðir um viðtalið fræga
út af Rússlandsferðinni, þá er
það dáli'tið einkennilegt vegna
þess að Steinn hafði verið
orðaður við það að standa nærri
kommúnistum og kommúnisma
enda var lífsviðhorf hans alls
ekki ólikt þeim straumum. Svo
fær hann þetta boð um að fara
austur til Rússlands og þá
leitaði ég eftir þvi við hann
hvort hann vildi ekki skrifa
greinaflokk um ferðina i Al-
þýðublaðið. Ég valdi Stein auð-
vitað af þviað hann var að fara i
þessa ferð og ég vissi að hann
mundi taka þetta hlutverk al-
varlega,ef hann tækiþað að sér
á annað borð. Hann tók þessu
öllu mjög fálega. Þegar hann
svo kom heim úr ferðinni, innti
ég hann aftur eftir þessu, en
fékk litlar undirtektir. En svo
kom hann einn góðan veðurdag
og sagðist skyldi eiga við mig
viðtal. Þannig var aðdragand-
inn.
Þetta viðtal var auðvitað afar
likt Steini. Hann kom svo
sannarlega á óvart. Það var
honum likt að taka þá afstöðu,
semhann tókog iöðru lagi þorði
hann alveg að segja eins og hon-
um bjó i brjósti. Gamlir sam-
herjar hans lögðu þetta afskap-
lega illa út fyrir honum, en ég
hef alltaf litið svo á að þetta
viðtal hafi ekki verið siður
heimild um Stein sjálfan og per-
sónu hans en heimild um Sovét-
rikin á þessum tima. Þetta
viðtal var tekið á versta tima,
þegar svartnætti Stalinstímans
grúfði yfir. En þær skoðanir
sem Steinn settifram i viðtalinu
hafa aö minu viti staðist vel
tímans tönn: hann hafði alveg
rétt fyrir sér um sum atriðin
sem fyrri samherjar hans tóku
óstinntupp. Enþaðer merkilegt
út af fyrir sig að ég hef alltaf
litið svo á að þetta viðtal segði
jafnvel meira um skáldið.per-
sónuna og lifsviðhorf hans en
kannski um Sovétríkin á þess-
um tima. Ég á við það að ef
Steinn hefði fengið boðsferð til
Bandarikjanna á sama tima og
skrifað um hana, býst ég við að
hann hefði verið alveg jafn
gagnrýninn.
...ófyrirleitinn
uppreisnarmaður
Var hann þá uppreisnar
maður?
Steinn Steinarr var ófyrirleitinn
uppreisnarmaður......hann var
bölsýnn eins og flestir alvb'ru-
menn.
Já, hann var það.ófyrirleitinn
og einarður uppreisnarmaður.
En það er kannski annar lær-
dómursem menn geta dregið af
þessu viðtali. Við vitum að i
stjómmálum deilir svartur á
hvitan og svo frv. En sú gagn-
rýni sem kemur frá þeim sem
hefur staðið nálægt efniviðnum
og þekkir hann er annars eðli.
Og þar komum við að dirfsku
Steins og einurð.
Þessi viðtöl á haustdögum ’56
breyttn mjög skoðunum margra
á ástandinu i Sovétrikjunum er
ekki svo að þinu mati?
Jú, þau geröu það, enda fóru
atburðir á eftir, sem einnig urðu
til þess, að menn fóru að endur-
skoða afstöðu sina til þessara
mála. En annars vil ég segja
það að lokum um þetta viðtal,
að ég átti endanlega ekki svo
mikið i þvi, það voru jú viðhorf
Steins og hans orð sem mótuðu
það.
Geta kratar ekki gefið
út blöð?
Nú hefur fjárhagur Alþýöu-
blaðsins iöngum.verið vandi og
ekki siður á þinni tfð en annarra
ritst jóra. Er þaö raunverulega,
að islenskir kratar geti bara
ekki gefið út blað, eða hvaö
veldur þessu?
Ja, þetta er nú flókið og lang-
sótt mál og erfitt að svara þvi
svo vel sé. En ein höfuðástæðan
fyrir þvi, að jafnaðarmenn á
Vesturlöndum hafa átt i erfið-
leikum í blaðaútgáfu er sú, að
þeim hafa ekki staðiþ til boða
nægar auglýsingar til að standa
undir útgáfustarfseminni. Og
kratablöðin hafa heldur ekki
náð þeirri útbreiðslu, sem
maður skyldi ætla að þau gætu,
með tilliti til útbreiðslu og fylgis
þeirra flokka sem standa aö
þeim. Astæðurnar eru einnig
þær, að þessi blöð hafa oft verið
litil og einhæf og ekki viljað
leggja mikiðupp úr æsifréttum.
Annars gleymist oft i þessari
umræðu að geta þess, að ekki
fer alltaf saman útbreiðsla og
áhrif, þannig að blað með litla
útbreiðslu getur stundum verið
áhrifameira en útbreitt blað.
Nú langar mig að vikja talinu
að öðru. Innanflokksátökin i
Alþýðuflokknum frá 1952, þegar
Hannibal Valdimarsson komst
til valda i flokknum, hafa verið
nokkuð til umræðu i blöðum
eftir grein, sem birtist i haust i
Alþýðublaðinu. Nú erþvíhaldið
fram af andstæðingum
Hannibals, að þessi átök endur-
spegli ekkiannað en persónuleg
frampot hans. En þeir sem
studdu hann, segja hins vegar,
að átök i flokknum hafi snúist
um hægri og vinstri stefnu i
flokknum og átök milli höfuð-
borgar og landsbyggðar. Nú
Skýringar Hannibals á átök-
unum i flokknum á valdaferli
hans 1952-54 eru um margt rétt-
mætar, en er kemur að þeim
þætti, þegar hann er sjálfur
ofurliði borinn, þar held ég að
vanti ýmislegt inn i frásögn-
ina...
tókst þú sjálfur þatt i slagnum.
Hver eru þin viöhorf til þessara
atburða eftir á?
Já, ég hef nú lesið þetta, sem
komfi hefur i' Alþýöublaðinu og
öðrum blöðum um þetta efni og
þetta er nú fróðleg lesning, en
einnig umdeilanlegt eins og
allir samtimaatburöir eru jafn-
an eða atburöir sem maður
hefur sjálfur fylgst með eða
tekið þátt i.
Þessi átök í Alþýðuflokknum
”52-”54 voru miklu djúpstæðari
en margir telja eða gera sér
grein fyrir. Á ytra borðinu álíta
margir, að þarna hafi verið um
að ræða persónuleg átök. Þau
voruþað aðsumu leytienþarna
var einnig uppi mikill málefna-
legur ágreiningur.
Umhvað snérist þessi ágrein-
ingur?
Hann snérist almesint um
hver ætti að vera afstaða flokks-
ins til kjósendanna I landinu eða
afstaða kjósenda og væntan-
legra kjósenda til flokksins.
Þetta var náttúrlega ekki
óeðlilegt, þar sem fyrir þessa
atburði hafði Alþýðuflokkurinn
og Alþýðusambandið verið eitt
og hið sama. A þessum tima
breyttust viðhorf min i innan-
landsmálum og enn meira i
utanrikismálum. Þessi ólga i
flokknum sagði auðvitað til sin,
enda voru svipaðir atburðir að
gerast i öðrum vestrænum lönd-
um á sama tima. En ég vil nú
helst ekki leggja mikinn mál-
efnalegan dóm á þessa atburði,
þó að það væri hægt, nema hvað
ég vil segja það, að þegar gaml-
ir samhverjar fara að deila þá
er voðinn vis.
Forysta flokksins brást
i ölí skiptin
Þegar atburðir eins og valda-
taka Hannibals árið ”52 i
Alþýðuflokknum gerast i stjóm-
málaflokkum, þá reynir auð-
vitað mikið á forystu flokksins.
Hannibal náði kjöri sem for-
maður, en bjó við harða and-
stöðu hjá valdamönnum flokks-
ins. Að minu viti voru þessi átök
að vissu leyti sambærileg við
sviptingarnar árið 1930 og siðar
árið 1938. Slik átök geta hvenær
sem er komið upp i flokkum,ef
þeir á annað borð eiga sér lifs-
von. Og ég vil ekki vera að
draga úr þeim persónulega
ágreiningi, sem varð i' öll þessi
skipti. En ég er þeirrar skoð-
unar, að forysta flokksins hafi
brugðist i öll skiptin. Hún réð
ekki við að koma farkostinum i
gegn um þann brimsjó sem
þarna hlaut að verða. Afleiðing-
arnar urðu siðan þær, að flokk-
urinn fór miklu verr út úr þess-
um átökum hér en annars stað-
ar. Atburðir hér voru helst
sambærilegir við það sem gerð-
ist i' Finnlandi á svipuðum tima,
en þar voru átökin einmitt sér-
lega persónuleg, óvægin og
langvinn. Það heföi að sjálf-
sögðu mátt komast hjá hinum
harðvitugu átökum i Alþýðu-
fldiknum ”52-”54, en þá hefðu
lika báðir aðilar orðið að gefa
eftir að einhverju leyti.
Nú skýrir Hannibal Valdi-
marsson þessar sviptingar sem
átök milii hægri og vinstri
landsbyggöar og Reykjavíkur-
valds. Ert þú sammála þeirri
túlkun?
Já, ég tel að skýringar Hanni-
bals á þessu séu um mörg atriði
alveg réttmætar, en ég held
samt, að hann gangi framhjá
sumum mikilvægum atriðum
þarna. Þar á ég einkum við þær
skýringar sem hann gefur á þvi
að hans stutta valdaskeiði lauk
íflokknum og hann var ofurliði
borinn. Þar tel ég aö vanti tals-
vert á i frásögninni, þegar hann
á sem forseti Alþýðusambands-
ins kost á öðrum valkostum en
samvinnu við Alþýðuflokkinn.
Á það ber einnig að li'ta og
minna á, að flokkarnir voru á
þessum tima allir, gagnvart
vali á sinum forystumönnum,
miklu ólýðræðislegri en nú er.
En ert þú sammála Hannibal,
þegar hann segir, að á hinum
stutta valdaferli sínum i flokkn-
um 1952-”54, hafi allt valdakerfi
flokksins unnið gegn honum
leynt og ljóst?
Já, ég held að það sé um
marga hlutinærri lagi. Þar má
helst nefna flokksþingið 1952,
þar sem þetta kom glögglega
fram. og þetta er nú það, sem
ég er að tala um þegar ég sagði
að flokkurinn hefði ekki verið
nógu lýðræðislegur. Annars er
afskaplega erfitt um þetta að
ræða, þar sem sú forsenda, sem
á að vera fyrir hendi viðatburði
sem þessa, það er að
ágreiningsefni fái rækilega um-
ræðu, áður en til ákvarðaná
kemur. Sú umræða fór aldrei
fram. Þess vegna var það, að
tíðindin helltust yfir hinn al-
menna flokksmann, sem ekki
var i innsta hring eins og helli-
regn úr heiðskíru lofti. Og það
furðulega var.að sumt af þessu,
sem sfðarvarð að stórmerkileg-
um atriðum, voru einfaldlega
tilviljanir. Sum mistökin, sem
gerð voru á báöa bóga, voru
litilfjörlegar tilviljanir, en
áhorfendur litu eftir á þær sem
hina mestu bændaglimu mitt i
orrahriðinni.
Jafnaðarmenn hafa
metið eindrægnina allt
of mikils
Ert þú kannski þeirrar skoð-
unar, að ef ekki hefði komið til
þessara hjaðningaviga 1952-”54,
þá ætfum við i dag einn sterkan
jaf naðarm anna flokk ?
Já, eitt af því, sem deilt var
um í stjórnartíð Hannibals var
einmitt um þetta sjónarmið.
Það voru ýmsir menn i Alþýðu-
flokknum á þessum tima, sem
hörmuðu klofninginn 1930 og
1938. Þeir vildu draga af þeim á-
tökum aðrar ályktanir en
flokksforystan hafði gert með á-
kvörðunum sinum 1952 á flokks-
binginu. Nú, siðan kemur i ljós,
að þessi skoðun hafði einnig
áttfylgi að fagna innan Sosial-
istaflokksins gamla og siðan Al-
þýðubandalagsins. 1 öllum þess-
um flokkum voru menn, sem
töldu jafnaðarmönnum best
borgið i einum sterkum flokki,
en þetta var hugsýn sem ekki
rættist. Um þetta bera órækt
vitni sumar fullyrðingar leið-
toga gamla Sósialistaflokksins,
að klofningurinn 1930 hafi eigin-
lega verið mistök. Þetta sjónar-
mið um sterkan jafnaðar-
mannaflokk átti mikinn hljóm-
grunn innan Alþýðuflokksins, en
ég er þeirrar skoðunar, að for-
ysta flokksins hafi ekki haldiö á
málum eins og best varð á kos-
iö. Tvö sjónarmið tókust á Norð-
urlöndum: að eiga sér sterkan
verkalýösflokk, stóran flokk og
áhrifamikinn út á viö, en sund-
urleitan inn á við eins og t.d.
verkamannaflokkinn i Bret-
landi og Noregi og Þýskalandi.
Ef þessi stefna var ekki valin,
þá — var hætta á þvi, að við
fengjum flokka, sem væru litlir
og áhrifalitlir út á við. Það er
mitt mat nú, aö íslenskir jafnað-
armenn hafi metiö þessa ein-
drægni aDt of mikið, metið of
mikils hollustu við flokk og
stefnu, sem er út af fyrirsig góð
latina, en forsendur geta breyst
þannig aö endur skoða verði þá
hollustu. Ég segi fyrir mig, aö
ég gætimiklu betur sætt mig við
að vera i flokki, þar sem uppi
væru margar skoðanir og hart
deilt, þó að það geti oft orðið:
ansi átakanlegt, heldur en i
flokki þar sem allir þættust vera
sammála en teldu sér siðan trú