Vísir - 15.03.1969, Qupperneq 9

V í SIR . Laugardagur 15. marz 1969.

Cíöastliðna tvo áratugi hefur
^ mikiö magn geislavirkra efna
dreifzt um alla jöröina frá til-
raunum með kjamorkusprengj-
ur. En eftir að tilraunir hófust
meíS vetnissprengjur áriö 1952,
myndaöist svo mikið magn af
þessum efnum, að brýn nauösyn
þótti að fylgjast vel með magni
þeirra og dreifingu.
„í flestum löndum voru teknar
upp mælingar á geislavirku úr-
felli, einkum eftir geislabylgj-
una 1961 og 1962, eftir sprengi-
tilraunir Rússa,“ sagði Bragi
Ámason, efnafræðingur, þegar
blaðamaður VÍSIS í stuttri
heimsókn í Raunvísindastofnun
Háskólans rabbaðj við hann og
Pál Theódórsson, eðlisfræðing,
en þeir hafa báðir stafað við
slíkar mælingar, sem hafa farið
fram hérlendis undanfarin ár,
eins og kunnugt er af fréttum.
Það vakti athygli, þegar birt-
brugðust Páll og Bragi vinsam-
lega við forvitnj blaðamannsins
og leystu vingjamlega úr spum-
ingum hans, og töldu ekki eftir
sér þreytandi útskýringar á tor-
skildum atriðum.
„Þaö hefur verið töluvert
framtak hjá íslendingum og
merkilega mikill skilningur á
málefninu, aö hrinda af staö
svona mælingum," hóf blaða-
maöurinn máls á, til þess að
leiða talið að aðdraganda rann-
sóknanna. Páll brosti örlítið að
orðalaginu, en sagði svo, að
mælingamar hefðii byrjað árið
1958, „um leið og Eðlisfræöi-
stofnun Háskólans var sett á
stofn, en þaö var fyrir átak
Kjarnfræöanefndarinnar, er sett
var á laggirnar 1956. Eitt af
markmiðum hennar var nefni-
lega að setja upp geislamæling-
arstofu, sem gerði mögulegt að
nota geislavirk efni við ýmiss

Páll Theodórsson, eðlisfræðingur, fyrir framan Sindurteljarann — apparötin tvö á borðinu.
Þeir rannsaka geislavirkni með
heimasmíðuðum tækjum
ar vom niðurstööur skýrslu,
sem þeir tveir, í félagi við Guð-
mund Jónsson hjá Geislavöm-
um ríkisins, tóku saman um
geislamælingamar. En sam-
kvæmt skýrslunni bentu mæl-
ingar til þess, að hér gætti meiri
geislunar f matvælum, heldur en
njá nágrönnum okkar, Páll eðl-
isfræðingur fullvissaði blaða-
mann VlSIS um það, að geisl-
unin væri þó óvemlegri en svo,
að nokkur hætta gæti stafað af
henni. Þyrfti að koma til tífalt
meira magn til þess að mönnum
færi að standa vemlegur stugg
ur af því.
Hins vegar kom fram í sömu
skýrslu, að geislun í andrúms-
lofti mældist hér minni en í ná-
grannalöndunum, enda lægju
þau sunnar og betur við geisla-
virku úrfelli.
„Geislunin hefur farið jafnt
og þétt minnkandi frá því 1963,
bæði hérlendis sem annars
staðar," sagði Páll.
„í ljósi þess hafa líka flestar
þjóöir þess vegna dregið úr
þessum mælingur," bætti Bragi
viö. „Þær rétt halda mælingun-
um við, svona til þess að tækin
ryðgi ekki og „apparatið" virki,
ef einhvemtíma þætti þörf að
grípa til þeirra aftur. Við höfum
líka dregið úr okkar mælingum
og þetta er orðið minna verk
en áöur“.
Ólíkir mörgum öðrum, sem
starfa að raunvísindum og rann-
sóknum af einhverju tagj og
eiga varla þolinmæði til þess
að útskýra tilgang þeirra eða
framkvæmd fyrir ófróðara fólki,
konar rannsóknir, læknisfræöi-
legar og annars eðlis. — Jú, víst
hefur ríkt skilningur fyrir þessu
þá, enda vom þessi mál ofarlega
á baugj hjá nágrannaþjóðum
okkar". Páll bætti þvf við, að-
hann teldi, að áhugi og kapp
prófessors Þorbjamar Sigur-
geirssonar hefði líklega verið
þyngsta lóðið þeim megin á vog-
arskálinni, sem réð; þvf, að ráð-
izt var í framkvæmdir.
1958 var Páll ráðinn eðlis-
fræðingur við Eölisfræðistofnun
ina (sem féll inn í Raunvísinda
stofnunina 1966), „og við
hófum strax mælingar á heild-
argeislun í andrúmslofti og regn-
vatni. Þótt dregið hafi úr mæl-
ingum upp á síðkastið, þá verð-
ur þeim þætti þeirra haldið á-
fram.“
Páll sagði, að það hefði létt
sér mikið starfið að hafa áð-
ur verið við rannsóknarstöð
dönsku kjarnorkunefndarinnar í
Risö. Þar var hann í tvö ár,
kynntist vinnubrögðunum og
vann þar á meðan uppbygging
stöðvarinnar stóð yfir.
„Ég var eiginlega fyrsti eölis-
fræðingurinn, sem þeir réðu, og
fylgdist þannig með byggingu
stöðvarinnar frá upphafi, hvem-
ig eitt hús til viðbótar reis upp
í hverjum mánuöi sem leið, upp
úr bleikum ökrum og grænum
túnum.“
Þegar Bragi var ráðinn efna-
fræöingur við stofnunina 1962,
fór hann og dvaldist um skeið
f rannsóknarstöðinnj í Risö til
þess að kynna sér efnagreining-
araðferðir við mælingu á Stron-
tíni og Cesíni. — Þau efni, sem
sérstök ástæða hefur þótt til
að fylgjast með, em ísótóparnir,
strontín-90 og cesín-137, en þau
sameina bæði flesta þá eigin-
leika, sem óæskilegir eru mann-
inum. Bæði efnin eiga greiða
leið frá hinu geislavirka úrfelli
inn í mannslíkamann, því þau
fylgja fast kalkefnum — stron-
tín fylgir kalsíni og cesín fylgir
kalíni.
Því hafa rannsóknimar beinzt
að mælingum á sýnishomum af
kalkefnaríkri matvöm, kjöti og
mjólk, annars vegar og hins
vegar að mælingum á örsmáum
rykkomum f andrúmsloftinu.
„Það var nú svo sem ekki
byrjað af miklum efnum. Það
var nú meiri fátæktin og á
hálfgerðum hrakhólum vomm
við framan af. Fyrst vorum við
til húsa í Háskólakjallaranum
í 1 og '/2 ár, svo í Þjóðminja-
safninu, þá í gömlu loftskeyta-
stöðinni á Grfmsstaðaholti og
síðast héma í nýbyggingu Raun-
vísindastofnunarinnar við Há-
skólabíó."
,Hvernig fer um ykkur héma?‘
„Það er mjög góöur aðbúnað
ur, hér enda réttara að gera
eitthvert gagn fyrst, áður en
gerðar em einhverjar meiri
kröfur“, sagðj Bragi.
Mælingarnar á mjólkursýnis-
homunum gerðu þeir, Páll og
Bragi, meö tæki, er keypt var
til landsins vegna þessara rann-
sókna. Sindurteljara, kölluöu
þeir það, mesta þarfaþing. Sind-
urteljarinn mælir gammageisl-
andi efnj (nefnilega cesín-137).

I ‘ l íSá
Bragi Amason, efnafræðingur, heldur á síu meö sýnishorni af andrúmsloftinu, en á hillunni
hjá honum er hiuti af sjálfvirka prufuskiptinum, taskinu beimasmíðaöa, og undir hillunni
er geigerteljurunum komið fyrir.
Þótt Sindurteljarinn sé góður
gripur „þá hefur hann stöku sinn
um bilað, en það sama veröur
ekki sagt um þetta," sagði Páll
og leit næstum ástríkum augum
á flókinn útbúnað, sem hann
sýndi blaöamanninum. Þetta
vom nokkrir kassar, sem lágu
hlið við hlið, hver um sig fullur
af víravirki einhvers konar og
tengdir við tvo málmhólka með
örfínum þráðum og leiðslum.
Blaðamanninum datt einna helzt
í hug, að þama hefði einhver
útvarpsvirki fiktað við að rffa
sundur nokkur transistor-tæki
og tengt síðan saman alla hönk-
ina.
„Þetta er sjálfvirkur prufu-
skiptir," sagði Bragi og rauf
þannig þögnina, sem oröið hafði,
en um leið duldi hann hrekkja-
legt bros, sem hafði læðzt fram
á varir hans, þegar hann sá
svipinn á blaðamanninum.
„Þetta smíðuðum við sjálfir
héma heima, stúdentamir í
verkfræðideildinni og fleiri. Fá-
tæktin var svo mikil fyrstu
árin, að það var ekki nokkur
vegur að ráðast í kaup á svona
tæki, svo það var ekki um ann-
að að ræða\ en smíða það bara
sjálfir," sagði Páll.
„Við gátum varla án þess ver-
ið,“ sagöi Bragi. „Það er svo
mikill vinnusparnaður að því. í
þessu tæki eru tveir geiger-
teljarar, sem við smíðuðum
sjálfir, og með þeim mælum
við geislun frá strontín-90 og
þeim sýnishomum, sem við tök-
um af andrúmsloftinu."
I tækið var stungiö renning,
sem röð af kringlóttum síum
haföi verið komið fyrir á. Uppi
á Rjúpnahæð höfðu starfsmenn
Landssímans tekið sýnishorn af
andrúmsloftinu, með því að
draga loft f gegnum þessar síur,
sem voru í renningnum. í síun-
um áttu þá að sitja eftir ryk-
kornin, sem geislavirku efnin
sitja á. Sjálfvirki prufuskiptir-
inn ber síumar, hverjar á eftir
annarri, undir geigerteljarann
og er talningartími hvers sýnis-
horns oftast um 4 klst.
„Ég væri líklega viku að efna-
greina sjö svona sýnishom, ef
við hefðum ekki þetta tæki,“
sagði Bragi og jafnvel Páll lét
í ljós efa sinn og var honum þó
kunnugt um hagkvæmni tækis-
ins fyjir, $n $ður en Bragi náði
að léiða rök aö fullyröingu sinni,
var hann kvaddur burt vegna
einhverra anna, sem biðu hans.
„Hafið þið haft tækifæri til
þess að ráðgast við kollega
ykkar erlendis og bera ykkur
saman — öðruvísi heldur en
með lestri á skýrslum hvers
annars?“ spurði blaöamaður
Pál, sem orðinn var einn fyrir
svörum.
„Jú, Bragi hefur farið út og
setiö fund með þessum hópum
á Norðurlöndunum, sem vinna
að svipuðum rannsóknum og
við Þetta hefur verið ósköp
svipað hjá þeim og okkur, svip-
uð vinnubrögð og svipaöar nið-
urstöður. Einn svona fundur var
haldinn hér.“
„Var geislunin einhvern tíma
svo mikil, að hætta hefði getað
stafaö af henni?" spurði
blaðamaðurinn Braga þegar
hann hitti hann aftur til þess
að kveðja.
„Úrfellið var mest 1963,
og þá jaðraði viö, aö mönn-
um þætti magnið oröið hættu-
legt og menn voru farnir að
bollaleggja til hvaða varna
skyldi gripið."
„í alvöru?"
„Já, menn voru alvarlega
famir að ræða um það, hvað
helzt yrði við geisluninni gert.
Helzt blasti við að auka kalk-
gjöf í mannslíkamann. Þvf stron-
tín fylgir svo mjög kalsíni og
gerir það í ákveðnum hlutföllum
— svo og svo mikið strontín
með svo og svo miklu kalsíni.
Kalkið fer í beinin og þá mynd-
ar strontínið geislabelti um-
hverfis merginn. Með því að gefa
fólki aukaskammt af ómenguðu
kalki hefði mátt þynna út stron-
tín-magnið og draga þannig úr
hættunni.
Svo höfðu menn fleiri hug-
myndir á prjónunum. Svo sem
eins og aukna dreifingu á mat-
vælum frá svæöum, þar sem
gætti minni geislunar, og svo
framvegis. En þetta var allt
bara á umræðustigi og síöan dró
úr úrfellinu og hættan leið
hjá.“
Einhvers staðar þarna lauk
samræðum blaðamannsins við
Pál og Braga um geislavirkni-
rannsóknir þeirra. Ekki vegna
þess að þeir væru þreyttir
orðnir á spurningum blaða
mannsins, síður en svo, heldur
vegna þess að eftir þetta snerist
talið að aðalverkefnum þeirra
þessi árin nefnilega rannsókn
heita vatnsins, þessa ódýra hita-
og orkugjafa, sem íslendingar
hrósa svo happi yfir. Páll kast-
aði sér út í enn flóknari og
lengri útskýringar en áður og
eklö nokkurt rúm fyrir Það hér
á þessari sfðu. G. P.
I