Vísir - 31.10.1972, Síða 7

Visir Þriðjudagur 31. október 1972.
r
cTVLenningarmál
Almœttisverk eða andalœkningar
Um nokkra hrið hefur
þótt hin mesta vizka fólgin
i því að taka til orða sem
svo/ — að enn sé ekki vitað
hvernig málum sé háttað,
— engar visindalegar rann-
sóknir hafi verið gerðar, —
á þessu stigi málsinssé ekki
unnt að segja neitt ákveðið.
Þessi svör við beinum
fyrirspurnum um tiltekin
málefni eða verkefni, sem
á döfinni eru hjá ein-
staklingum eða hinu opin-
bera eru venja, — skýr svör
eru undantekning.
Þessi viðræðuaðferð er á góð-
um vegi með að verða svo rótgró-
in. að i sjónvarpi, t.d., er mjög
sjaldgæft, að aðspurðir aðilar,
sem upplýsinga er leitað hjá eða
þeir beðnir að segja skoðun sina,
hefji ekki svar sitt á: þetta er
erfið spurning eða: þessu er ekki
unnt að svara til hlitar að sinni
eða: enn liggja ekki fyrir niður-
stöður, er geri kleift að svara
þessu. Stundum rætist þó nokkuð
úr og eitthvað, sem likist beinu
svari, læðist út úr harðlæstum
hugarfylgsnum.
Orö í
stimpingum
Sú stétt, sem hvað stifast held-
ur við þetta-er-erfið-spurning, eru
sérfræðingar, sem i ýmsum til-
vikum eru kallaðir fram á sjón-
varpsskerm til að skýra atriði i
sérgrein sinni eða imyndaðri
sérgrein. fyrir þeirri undarlegu
skepnu hinum almenna hlust-
enda.
Oft er þaö svo með ung
börn, að þau halda, að allt,
sem sagt er hollt, sé líka
vont á bragðið. Ákveðin
tengsl myndast á milli
orðsins „hollt" og þeirrar
óþægilegu tilfinningar að
hafa eitthvað bragðvont í
munninum.
Svipuð orðatengsl hafa orðið i
hugum margra, þegar fjallað er
um kvikmyndir. Átt er við orðið
„listrænn”, en það virðist i hug-
um margra samsvara orðinu
..leiðinlegur”. Að visu eru allar
leiðinlegar kvikmyndir ekki úr-
skurðaðar „listrænar”, en allar
„listrænar” eru leiðinlegar. Sam-
anber allar kýr eru dýr, en öll dýr
eru ekki kýr.
Orðið „listrænn” er orðið slikur
púki, að eigendur bióanna þora
ekki að nefna það i auglýsingum
sinum, nema fyrirfram sé vist, að
enginn komi til að sjá viðkomandi
kvikmynd, nema hópur úr sértrú-
arsöfnuði þeim, sem stundum er
nefndur „kvikmyndaunnendur”.
Það þykir hið versta fólk og
menningarsnobb i þokkabót.
„Ég skrifa frá sjónarmiði hins
„almenna” borgara. Ég dæmi
kvikmyndir eftir „almennu”
skemmtanagildi þeirra. Ég er
ekki i hópi þeirra sérvitringa,
sem skrifa torskildar greinar um
leiðinlegar og óskiljanlegar kvik-
myndir.” Það er lagið. Svona
eiga sýslumenn að vera.
Súmmið i
bardagasenunni
Islendingar eru hin mesta
bókaþjóð og ófeimnir við að flika
þvi. Bóklestur og sagnalist eru
rótgróin meðal þjóðar vor.rar.
Þetta gerir það að verkum, að
Islendingar kunna góð skil á tján-
ingarmáta hins ritaða máls og
geta sagt: þetta er vel skrifað,
þetta er illa skrifað, þetta er ljót-
ur still og svo framvegis. Sama á
En ég sagði, að sumir svöruðu i
imyndaðri sérgrein sinni, og átti
þá að sjálfsögðu við, að menn
væru kallaðir fram til þess að
ræða um efni, sem alls ekki eru
tengd sérgrein þeirra, og eru
kannski ekki einu sinni á áhuga-
sviði þeirra. Þegar slikt kemur
fyrir, vekur enga furðu. þótt þeim
vefjist tunga um tönn. Um ffoov-
er Bandarikjaforseta var sagt, er
hann ræddi um gulltryggingu
gjaldmiðilsins að þá hafi mátt
heyra gegnum óþrotlega mærð-
ina orðin i stimpingum við
ósegjanlegar hugsanir. Eitthvað
svipað verður uppi á teningnum,
þegar menn fara að ræða um mál,
er þeir hafa litinn áhuga á, og
hafa kannski enn siður löngun til
að segja eitthvað, er siðar verði
notað gegn þeim.
Þau atriði, sem ég hefi minnzt
hér á, komu mér i hug, er ég
ásamt öðrum almennum hlust-
endum horfði og hlýddi á
fræðsluþátt um huglækningar,
sem fyrir skömmu var i sjón-
varpinu. Það varð brátt lýðum
ljóst, að þeir tveir sérfræðingar,
eðlisfræðingur og læknir, sem til
voru kvaddir að ræða um þetta
efni, voru svo viðs fjarri að vera
að fjalla um sérgreinar sinar, að
þeir töluðu ekki einu sinni sama
tungumál og sjálfur huglæknir-
inn. Og stjórnandi þáttarins var
einnig á allt öðrum visindaslóðum
en þeir rannsakendur hins þétta
efnis„ sem ekki virtist njóta ýkja
mikillar virðingar hjá Rann-
sóknarstofnun vitundarinnar, en
jafnframt þvi að vinna að fram-
tiðarspám fyrir Framkvæmda-
stofnun rikisins rannsakar sú
stofnun vitundarsviðin sjö fyrir
almenning. En læknir og eðlis-
við um allar vestrænar þjóðir,
þar sem fólk venst bóklestri frá
unga aldri. Fyrir nokkrum ára-
tugum hefði verið hægt að gagna
að næstum hvaða tslendingi sem
var, lesa fyrir hann visu og hann
hefði getað sagt þér, hvort hún
væri rétt, rangt, vel eða illa kveð-
in. Slikt er ekki hægt nú. Það sem
þarna ræðurer hvort viðkomandi
er vanur tjáningarforminu.
Kvikmyndir eru sérstakt tján-
ingarform, sem sameinar eigin-
leika orðsins og myndarinnar.
Hreyfimynd eða „lifandi mynd”,
eins og einn af frumkvöðlum i is-
lenzkri kvikmyndun nefndi þetta
fyrirbrigði, hefur „lifið” fram
yfir málverkið og ljósmyndina,
en vantar þann varanleika sem
þau hafa. Kvikmynd getur gætt
orðið „lifi”: lagt það i munn til-
tölulega lifandi einstaklingum, en
kvikmyndin getur ekki náð þeirri
hrynjandi stils, sem er að finna i
góðum bókum. Ennfremur sker
hún imyndunaraflinu að mörgu
leyti þrengri stakk en bókin.
Til þess að fá fulla nautn af að
horfa á kvikmynd og vera fær um
að leggja raunhæft mat á hana,
þarf maður með öðrum orðum að
vera kunnugur tjáningarmáta
hennar. Eins og bókarýnir getur
sagt: þetta er vel orðuð setning,
þá þarf kvikmyndarýnir helzt að
geta sagt: þetta er gott klipp eða :
„súmmið” finnst mér ekki eiga
heima i bardagasenunni. Nú er
það svo, að eru ekki allir sam-
mála um, hvað sé vel rituð setn-
ing, og ekki eru allir, sem ræki-
lega hafa kynnt sér kvikmyndir,
heldur sammála um hvað sé gott
klipp. Slikir hlutir hljóta ævinlega
að verða smekksatriði.
Bezta hugsanleg aðferð til að
kynnast kvikmyndinni og eigin-
leikum hennar er vitaskuld að
fara i bió. Þó geta þeir, sem um
þessa hluti fjalla á opinberum
vettvangi, hjálpað til með þv áð
miðla af visdómi sinum. Ætlast
má til að þeir menn séu kunnugri
viöfangsefni sinu en almennt ger
ist um fólk.
fræðingur reyndust engu hafa við
að bæta fregnir að nýtingu orku
hinna einstöku sviða, enda ekki
þeirra sérgrein.
Almættið
og prestarnir
Ég tel að umsjónarmenn
þáttarins hafi ekki nægilega fljótt
áttað sig á þvi, að til eru i landinu
sérfræðingar, sem eiga að geta
gefið skýr svör við ráðgátum um
hug- og andalækningar og jafnvel
hryggréttingar lika Það eru guð-
fræðingarnir. Þjóðkirkjan og
starfsmenn hennar eru sá aðili,
sem sagt getur til um öll þessi
efni, og þarf ekki að leita til
Rannsóknarstofnunar vitundar-
innar, — og ekki einu sinni til
Framkvæmdastofnunar rikisins
um svör við þeim spurningum né
andsvar við þeim fullyrðingum,
sem þarna voru fram settar. Guð-
fræðin hefur önnur svör en þau,
að „margt sé óskiljanlegt og
óljóst af staðreyndum lifsins og
tilverunnar”.
í ævisögu séra Árna Þórarins-
sonar segir frá Kristinu i Skógar-
nesi og lækningum hennar. Þær
lækningar voru hvorki tengdar
einu né öðru vitundar- eða orku-
sviði, heldur almættisverk. Mun
það einnig kórrétt kenning, að
maðurinn sé aðeins verkfæri al-
mættisins i þeim tilvikum, að
hann fer læknað og linað þjáningu
meðbræðra sinna, en hvorki eitt
né annað af sjálfum sér. Um þetta
mættu guðfræðingur og anda-
læknir ræða, og eins hitt, hve allt
nema viðleitniner manninum fá-
nýtt til þroska og hugareflingar.
En þjóðkirkjan og prestar
hennar þegja þunnu hljóði, þótt
Leiðbeiningar,
upplýsingar
Kvikmyndagagnrýni gegnir
mikilvægu hlutverki svo sem öll
önnur gagnrýni. Af þvi, sem slik
skrif geta veitt lesanda sinum,
mætti nefna nokkur atriði.
Mest af þvi sem við á tslandi
sjáum um kvikmyndir er til að
leiðbeina fólki i vali sinu. Það
hlýtur að skipta einhverju, þegar
farið er á bió, hvort maður sér
skemmtilega og góða kvikmynd
eða leiðinlega og slæma.
Slik leiðbeiningarstarfsemi
þarf ekki að byggjast á samþykki
lesandans. Ef skriffinnurinn orð-
ar hugsanir sinar á ljósan hátt,
getur lesandinn séð að einmit
þessi mynd, sem gagnrýnand
inn hallmælir svo mjög, sé við
hans hæfi. Einnig er svo, að skrifi
sami maðurinn i nokkurn tima
um margar myndir, lærir lesand-
inn að þekkja hann og hans við-
horf. „Nú já, hann skrifar vel um
þessa, þá er það örugglega ein
hver hrútleiðinleg della...” I báð-
um tilvikum er lesaranum hagur
að lestri sinum.
Annað hlutverk kvikmynda-
gagnrýni miðast við þá, sem séð
hafa myndirnar þegar þeir lesa
um þær. Algengt er að fólk fari út
af kvikmyndasýningu án þess að
hafa botnað til fulls í þvi, sem það
sá. Setji skrifarinn fram sinn
skilning getur það orðið til að
opna augu einhverra, eða eins og i
fyrsta atriðinu, veki andstöðu
þess, og þar með meiri vanga-
veltur. Hvort tveggja leiðir til
þess, að áhorfandi kvikmyndar-
innar gerir sér betur grein fyrir
henni. Kemst nær sannleikanum,
sem þó aldrei er einn.
Um bókmenntir og aðrar listir
er mikið fjallað á opinberum vett-
vangi. Kvikmyndir sem listgrein
hafa til skamms tima orðið þar
nokkuð útundan. Á þessu hefur þó
orðið talsverð bót á siðustu árum.
Ef til vill er ástæðan sú, hve ung
listgrein þetta er miðað við til
dæmis bókmenntir og myndlist. Á
rætt sé um mál, er hana og þá
varðar miklu. Er andatrúin búin
að hreiðra svo rækilega um sig
innan hennar, að enginn hafi
lengur þrek til að bera sig við að
andmæla? (nema séra Arngrim-
ur Jónsson)
Trúarlif eöa
heiibrigðisþjónusta
Og hvað veldur þvi, að forvitni-
leysið hefur náð slikum tökum á
mörgum, að ekki er einu sinni
unnt að gera slikan fræðsluþátt
um hug- og andalækningar spenn-
andi með umræðum um þau mörk
trúar og trúleysis, sem fetað er
eftir? Uangaði engan nema mig
til að vita, hvernig aflað hefði
verið visindalegrar vitneskju um
sviðin sjö? Eöa: er hér ekki um
að ræða hina einu og sönnu efnis-
hyggju? Hvernig er hugsanlegt
að rannsaka þessi lækningafyrir-
bæri þannig, að óyggjandi sé, að
ekki sé um eðlilegan bata að
ræða, eða gervibata eða þá bata
vegna beinna persónulegra áhrifa
á sjúklinginn? Hvaða tegundir
sjúkdóma eru það, sem helzt eru
læknaðar af hug- og andalækn-
um? Hvar eiga þessar lækningar
sé einkum stað? Guðfræðingar
mundu vafalaust spyrja: hvort
með mætti kærleikans væri átt
við kærleika Guðs eða kærleika
mannanna til meðbræðra sinna.
Og þjóðfélagsfræðingar mundu
vilja vita, hverjir það eru, sem
leita til andalækna, hve útbreidd
skoðun það er, að þeir geti liknað,
þegar háskólalærðir læknar hafa
gefizt upp, hvort þessi læknisað-
stoð sé yfirleitt ókeypis, en sé svo
ekki. þá hvaða gjaldskrá sé fylgt.
Mjög væri fróðlegt að fá ná-
Svona styttu þarf bandariska
kvikmyndaakademian aldrei aö
veita. Það cr ncfnilega ekki svo
algengt, að „listrænar” scu leið-
inlcgar, að það þurfi sérstaka
Oscarstyttu fyrir þær skemmti-
legu.
eftir
Harald Ólafsson
kvæma vitneskju um hvernig fólk
ákveður að leita til hug- eða anda-
læknis, hvernig það fréttir af hon-
um, hvernig það kynnir ættingj-
um og vinum árangur lækningar-
innar, og hvað fólk yfirleitt heldur
um það, sem fyrir það kom. Þá
væri einnig fróðlegt að fá að vita
eitthvað um þá, sem ekki læknuð-
ust. Ég tel, að slikar rannsóknir
gæfu allgóða mynd af viðhorfum
fólks til umhverfis sins og fyrir-
bæra á mörkum hins skilvitlega.
Það væri til dæmis ákaflega fróð-
legt að kanna, hvað fólk telur
dularfulla reynslu.Eru allir sam-
mála um það lágmark, sem
sönnunfyrir framhaldslifi er, eða
hve strangar kröfur gerir fólk til
bata? 1 landi þar, sem upplýst er,
að þrjátiu hug — og andalæknar
auk hryggréttingameistara
starfi, væri auk þess nauðsynlegt
að fá vitneskju um raunverulegan
þátt þessa fólks i heilbrigðisþjón-
ustunni.
En það eru þá fyrst og fremst
guðl'ræðingarnir, sem rætt gætu
þessi mál á þeim grundvelli, sem
þau voru fram sett i fræðslu-
þætlinum. Eðlisfræðin og lækna-
visindin hafa auðvitað ekkert um
þau að segja. Nema svo vildi til,
að öll þessi anda- og huglækn-
ingamál séu verkefni fyrir þjóð-
félagsfræðinga.
eftir
Lórus Óskarsson
meðan titt er fjallað um málara,
skáld og rithöfunda, þekkja fæstir
nöfn merkustu kvikmyndagerð-
armanna, hvaö þá feril þeirra. —
Lesi maður góða bók, tekur hann
eftir hver rithöfundurinn er, en
sjái sá hinn sami góða kvikmynd,
tekur hann eftir, hver leikur aðal-
hlutverkið. Þó er kvikmyndin
jafnmikið hugarfóstur þess, sem
hana gerði, og bókin rithöfundar-
ins. — Með þessu er ekki mælzt til
að allir skuli hafa með sér blað og
blýant í hvert sinn, sem þeir
skreppa á bió, skrifa niður nafnið
á leikstjóranum og lesa það yfir
tiu sinnum, áður en þeir fara að
sofa.
Af þvi er áður greinir mætti
ætla þeim, sem um kvikmyndir
fjalla opinberlega að kynna höf-
unda og tæknimenn, en slikt er að
öllum jafnaði teikn, sem gefur
mestar upplýsingar um mynd að
henni óséðri.
Á háan hest
Þetta sem hér fór á undan er
byggt á þeirri trú, að ,, .menning-
arlegt uppeldi” almennings eigi
rétt á sér. Það er að segja að fróð-
ir menn setji sig á háan hest og
segi „þetta er gott, hitt er vont”.
Undirritaður álitur, að slikt eigi
rétt á sér að vissu marki. Hins
vegar mætti spyrja eftirfarandi
spurninga: Af hverju skrifar
maður, sem ekki kann að meta
vandlega gerðar landslagsmynd-
ir, um myndlist? Hvi er það svo
með mann, sem að staðaldri
skrifar um bókmenntir, að hann
kann ekki að meta „Sannar
sögur”, „Nýtt úrval” og
„Familie Journal”? Skyldi
maður ekki ætla að þeim, sem um
kvikmyndir ritar þættu „Sound of
Music” og „Love Story” beztu
kvikmyndir, sem hann hefur aug-
um litið og eyrum numið.
Um kvikmyndir og gagnrýni