Vísir - 20.11.1972, Síða 7

Visir. Mánudagur 20. nóvember 1972
cTVIenningarmál
ÚtvarJ
í einu tæk
Gengur bæði fyrir
rafmagni
og rafhlöðum
Góður gripur
góð gjöf
á aðeins
kr. 12.980
segulbar
*»jn avv
KLAPPARSTÍG 26,
SÍMI 19800, RVK. OG
N BREKKUGÖTU 9, AKUREYRI, SÍMI 21630
WtEl'TflN
BIFUR
OFAN i
HVATT
ipl JON
HELG flSON
myrku hugskoti hans sjálfs. Þetta
er sagan af útburði, sem ekki
vildi liggja kyrr, og sú saga er
skráð feiknrúnum, þótt einnig
bregði á hana geislastöfum”:
„Jóhann Bjarnason markaði
einkanlega þau spor sem fætur
hans létu eftir sig á vegum og
vegleysum landsins, og þau eru
fyrir löngu burtu máð. Eigi að
siður væri þáttur af okkur rak-
inn, ef saga hans týndist og
gleymdist. Þá vantáði blóðugan
þráð i hina miklu örlagavoð, sem
grimmar nornir og góðar disir
hafa ofið lslendingum”.
En á móti öllu þessu andriki
verður tiðindasögnin sjálf i bók-
inni óneitanlega næsta frábreytt
með köflum: ,,Eitt sumarið rétt
eftir aldamót smiðaði hann orf i
Glaumbæ i Skagafirði”.
Almennt virðist mér það gilda
um rit Jóns Helgasonar að honum
segist þvi betur frá, skrifi þvi bet-
ur, sem frásagnarefni hans eru
meiri af sjálfum sér. Hitt lætur
honum ekki að bæta upp með
innfjálgi og andriki stilsháttar
það sem á skortir frásagnarefnið.
Og bók hans um Jóhann bera lið-
ur mestan baga af þvi, að hann
ætlar frásögninni verk að vinna
sem söguefnið sjálft ris ekki und-
ir.
Hitt er vist, að engu hefði það
spillt i bókinni hefði höfundur
ekki einungis tekið upp efni, held-
ur einnig tamið sér vinnubrögð
nafna Kárasonar — að hann sat
uppi marga nótt yfir einni setn-
ingu, sem hann strikaði siðan út i
dögun. En þá hefði kannski ekki
orðið nein bók.
Ölafur Jónsson skrifar um bókmenntir:
Ólafur, Jóhann og Jón
Jón Helgason:
ÞHETTAN RIFUR
OFAN í HVATT
Skuggsjá 1972. 208 bls.
Af öllum snauðum
mönnum hafði Ólafur
Kárason mestar mætur á
Hinum Bera. Þáttur hans
var bráðum orðinn aðheilli
bók, og sú bók hafði það
umfram aðra þætti af
Einkennilegum Mönnum,
að hér sagði höfundurinn
með öllu skilið við fræði
manninn........ en samsam-
aðist innra með sér ör-
lögum hetju sinnar, lifði
þau og reyndi sem glimu
sjálfs sín við skaparann, að
hætti skáldsins...
Það er nú sjálfsagt ekki
sanngjarnt að jafna þeim saman
Ólafi Kárasyni i Heimsljósi og
Jóni ritstjóra Helgasyni. Báðir
eiga þeir það þó sammerkt, að
segja þætti af „einkennilegum
mönnum”. Og sagnaþættir Jóns
Helgasonar hafa eins og þættir
Ólafs Kárasonar að ,sinu Ieyti
tilhneigingu til að vaxa i
meðförunum — þeir hafa lengi
stefnt i átt að heilum bóksögum,
eins konar sagnfræðilegum
heimilda-skáldsögum.
t fyrri sagnaþáttum Jóns
Helgasonar, t.a.m. veigamestu
þáttunum i safninu Vér tslands
börn, sem nýlega kom út, var
raunar aldarfarslýsing i fyrir-
rúmi og einatt meira um hana
vert en sjálf hin sannsögulegu
frásagnarefni hverju sinni. I ár
og i fyrra hefur Jón hins vegar
gefið út i sérstökum bókum
frásagnir. Orð skulu standa, i
fyrra, Þréttán rifur ofan i hvatt i
ár, sem sér i lagi er beint að
skapferlislýsingu hinna
„einkennilegu manna”semfrá er
sagt.
Sagan og söguefnið
Aðferð Jóns Helgasonar að
efnivið sinum er jafnan „sagn-
fræðileg”: Hann segir frá raun-
verulegu fólki og sönnum
atburðum eftir skjallegum
heimildum, fer að minnsta kosti
hóflega i það að geta eða yrkja i
eyður heimildanna. En sinum
sögulegu frásagnarefnum stefnir
hann jafnan i listræn sögusnið,
ætlar þeim augljóslega meiri hlut
en rifja upp krassandi atburði og
undarleg örlög. Fólkið og
atburðirnir, hin sönnu söguefni
samkvæmt heimildunum, verða
uppistaða frásagnar sem borin er
uppiafsögu- og siðferðisskilningi
höfundarins sjálfs, ibuðarmiklum
og stundum anzi ibyggilegum
stilshætti hans. Sögur hans stefna
að samfelldri lýsingu mannlifs,
einstaklings i samfélagi, sem er i
rauninni i ætt við skáldskap þótt
sagan sjálf sem sögð er, sé alla tið
„sönn” i bókstaflegri merkingu
þess orðs. En um leið ætlar hún
sér annað og „meira” sannleiks-
gildi — bókmennta, skáldskapar.
t ár tekur Jón Helgason sér
fyrir hendur að segja sögu
Jóhanns bera sem svo eftirminni-
lega kemur við sögu i Húsi
skáldsins, þriðja hlutanum af
Heimsljósi. En hefur honum
tekizt að „samsamast örlögum
hetju sinnar, lifa þau og reyna að
hætti skáldsins”? Þetta kann að
visu að þykja til mikils mælzt? En
er það svo? Hvers vegna ella væri
vert að rifja upp sögu hins
umkomulausa ógæfumanns?
Svo mikið er vist að sjálf saga
Jóhanns, hryggileg atvik ævi
hans, er ekki söguefni sem sjálfs
þess vegna sýnist nein ástæða til
að rekja svo rækilega sem hér er
gert. Vera má að það dygði i dálit
inn frásöguþátt, dæmi meinlegra
örlaga úr mannlifi fyrri tiða en
meira er það ekki heldur vert.
Eitt er það að Jóhann Bjarnason
hefur verið sjúkur maður á
og örlög hans hafi verið „dæmi-
gerð” um förumannsævina fyrr-
um. Og svo mikið er vist, að til
þyrfti að koma náinn skáldlegur
skilningur, nýsköpun hins sögu-
lega frásagnarefnis ef færa ætti
sönnur á slikan eða þvilikan
skilning þess. Vera má að höfund-
ur ætli frásögn sinni eitthvert
þvilikt gildi, stilsháttur hennar
eigi að innblása hin sannsögulegu
efnisatriði nýjum anda og mein-
ingu.
Orfiö og árkonan.
Saga Jóhanns bera er „vel
skrifuö” eins og sagt er, sögð með
kjarnyrtu orðfæri, einatt ibornum
og skrautlegum rithætti, og með
mikilli tilfinningasemi þegar á
litur söguna og nálgast ævilok
pislarvottsins. Það er augfjóslega
ætlunin að lesandi klökkni við ö-
lög einstæðingsins. En til dæmis
um ritháttinn má bara taka
fyrstu málsgreinina i bókinni:
„1 langdrægt þúsund ár hafði
fólk búið þar sem hreggnasar og
helgrindur gnæfa yfir þorskafirði,
sauðadali, og selvoga, lifað við
kvikfénað og fiskidrátt og fengið
með slögum harðkeypt af guði og
mönnum. Á fjallvegum voru
leggjabrjótar, manntapagil og af-
glapaskörð, glámsaugu i björg-
um, tólfmannabanar með strönd-
um fram i sveitum bægisár, sval-
vogar og slitvindastaðir, en
höggstokkseyrar á þingstöðum”.
Sumstaðar er nokkuð borið i
náttúrulýsingu, öndverða þessum
inngangsorðum:
„Svarfaðardalsá, móðir hverr-
ar starar i þessum reit landsins,
liðast lygn um flosdregilinn, sem
hún hefur breitt á dalinn og ofið
og iþætt i þúsund ár... Sé horft
fram meginsveitina gnæfir Stóll-
inn fyrir miðjum dal — önd-
vegi við hæfi árkonu, sem væri
þess vaxtar, að axlir næmu við
fjallabrúnir, er hún færi um hér-
að”.
En skilning sinn á Jóhanni bera
og sögu hans dregur höfundur
gleggst saman i lokaorðum
bókarinnar. Jóhann var „herfang
i kióm gamms og dreka, sem bjó i
geðsmunum meginhluta ævi
sinnar. Þegar þess vegna er lif og
örlög hans varla aðgengilegt
venjulegum „sögulegum” skiln-
ingi, en meira þarf til að koma.
Það er að visu raunasaga hvernig
fyrir honum fer á ungum aldri.
En hún út af fyrir sig er fljótsögð.
Og eftir það er hrakningsævi
Jóhanns söm og jöfn, furðu lik sér
frá ári til árs, það sem til hennar
er vitað, þótt hún verði löng.
Það er nú visast að venzlafólk og
sveitungar Jóhanns, hreppsyfir
til frásagnar og aðrar heimildir
næsta óglöggar.
Tákn og dæmi?
1 inngangskafla sögu sinnar
ræðir Jón Helgason nokkuð um
förulýð fyrri alda, og þykir hon-
um all-merkilegt að nöfn margra
hinna fornu flakkara skuli enn
vera i minnum höfð þótt bændur
og búalið sé allt gleymt og grafið.
Vera má, að ætlunin sé að lita á
Jóhann bera sem einhvers konar
völd og aðrir valdsmenn hafi
reynzt honum harðdrægir eftir að
sjúkdómnum þyrmir yfir hann
svo og i fjárskiptum þeirra konu
hans við skilnað þeirra. En varla
geta þau mál orðið tilefni skáld-
legs hugarmóðs né annarra
æsinga að hundrað árum liðnum.
Ekki er annað að sjá, en Jóhann
hafi á flakki sinu um landið árum
og áratugum saman mætt furðu
miklu umburðarlyndi og jafnvel
góðvild.
Menn hafa i senn óttazt og
aumkað hrakningsmánninn, fáir
lagt honum beinlinis illt til, þótt
enginn megnaði heldur að gera
honum gott sem um munaði. Um
hrakninga hans i útilegum og
fjallferðum er hins vegar enginn
„tákn” eða „dæmi” um hina
fornu stétt eða öllu heldur
„óstétt” förumanna sem úthýst
var úr fábreyttu og harðskiptnu
samfélagi fyrri tiðar. Svo mikið
er vist, að höfundur telur sjálfur
að saga Jóhanns sé pislarsaga. Sá
skilningur kemur nógsamlega
fram af kaflafyrirsögnum úr
passiusálmum og raunar einmg
fjálglegum stilshættinum hvar-
vetna i bókinni.
En þar á móti kemur sem fyrr
segir að Jóhann Bjarnason er
nánast ótilkvæmur sögulegum
skilningi, æviatvik hans sam-
kvæmt heimildunum geta á hinn
bóginn engan veginn talizt mark-
vert sögulegt dæmi. Það sýnist
satt að segja harla óliklegt að ævi