Tíminn - 26.05.1966, Blaðsíða 8

I
*
8
TÍMBNN
GUÐMUNDUR KJARTANSSON:
FIMMTUDAGUR 26. maí 1966
FYRRI HLUTI
Hugsanleg aðferð til ísvarna
við virkjun vatnsfalla
„Óvenjulegar aðstæ®ur.“
Það er nú kunnara orðið en
frá þurfi að segja, að hætta á skað-
legri ísmyndun í Þjórsá um og
ofan við fyrirhugaða Búrfellsvirkj
un er nokkru meiri en þá menn
varði, sem helzt hefðu þurft að
vita betur. Þessi vitneskja fékkst
af skýrslu norsku • vatnafræðing-
anna dr. Deviks og Kanavins, sem
nú hafa rannsakað fyrirbærið um
nokkurra missira skeið. Ekki
komu þessi tíðindi öllum á óvart
og sízt þeim mönnurú íslenzkum,
sem bezt máttu til þekkja.
Skýrslu þeirra Nor'ðmannanna
þekki ég raunar ekki að öðru leyti
en því, sem blöð og útvarp hafa
frá henni sagt. En þó að það sé
harla lítið, þykir mér allt benda
tU, að hér hafi nauðsynlegar og
gagnmerkar rannsóknir verið gerð
ar af færustu vísindamönnum. Sér
stakt traust vekja mér eftirfar-
andi drengileg ummæli, sem Magn
ús Kjartanss. hefur eftir dr. Devik
að „aðstæður hér væru svo óvenju
legar, að jafnvel reyndir erlendir
verkfræðingar gerðu sér ekki
grein fyrir þeim, íslenzkir verk-
fræðingar hefðu þá reynslu af
landi sínu sem gerði þeim kleift
að vinna slík verk öllum öðrum
betur.“ (Þjóðv. 6. marz 1966).
í þessu greinarkorni skal fyrst
í mjög stuttu máli, rétt til fróð-
leiks ókunnugum, bent á megin-
kjarnann í þeim „óvenjulegu að-
stæðurn" sem dr. Devik minnist á.
Síðan verður bollalagt um hugs-
anlega leið til að draga úr ísmynd-
un — ólíka þeim leiðum, sem
norsku sérfræðingarnir hafa mælt
með.
Þær rannsóknir og athuganir,
sem hér verður getið og dregnar
af ályktanir, eru ekki nema að
nokkru leyti mitt verk. Veiga-
mestu heimildir mínar eru rann-
sóknarskýrslur starfsmanna Raf-
orkumálaskrifstofunnar, ein’sum
frá Sigurjóni Rist vatnamælinga-
manni og Hauki Tómassyni jarð-
fræðingi — en raunar líka frá
sjálfum mér, því að á árunum
1949—59 vann ég eitthvað að jarð
fræðirannsóknum á vegum þeirrar
stofnunar í flestum sumarleyfum
mínum. Ágizkanir um mér vitan-
lega ómældar eða lítt mældar
stærðir eru frá sjálfum mér, og
ber ég jafnt ábyrgð á þeim þeirra,
sem ég hef farið með í smiðju til
Sigurjóns Rist. — Við samningu
þessarar greinar, sem því miður
er flýtisverk, eins og !hún ber með
sér, hef ég vanrækt um of að afla
mér heimilda, einkum nýrra, frá
Raforkumálaskrifstofunni, og veit
ég þó, að þær eru þar til um
margt, sem hér skiptir máli. Ég
styðst tiltölulega meira við eigin
athuganir, sem eru mér tiltaekari
en annarra. Þetta miðúr vísirida-
lega val á heimildum stafar ein-
faldlega af takmörkuðu vinriuþréki
og tímaskorti vegna skyldustarfa.
Með tilliti til virkjunar er- það
engan veginn skaðleg ísmyndun,
þó að vatnsfall leggi. fshella yfir
löngum kafla árinnar er ekki að-
eins meiniaus heldur einnig hin
bezta vörn gegn frekari ísmynd-
un, og þó að ekki sé nema spöng
á ‘hyl eða lygnu ofan við virkj-
unarstað, þá er það til bóta. Hinn
skaðlegi ís er sá, sem myndast í
auðri á, bæði sem grunnstingull
1 botni og krapi, sem skríður ofan
á, stundum í samfelldri breiðu,
stundum í sundurlausum jökum,
en í fossum og flúðum hrærist
krapinn saman við árvatnið, svo
að úr verður grautur. Krapaskrið
í á stöðvast helzt á mjóum hylj-
um. Þá er kallað (austan fjalls)
að „standi á ánni“ og frýs krap-
inn fljótt saman í trausta spöng.
Það sem veldur óvenjulega
miklu krapaskriði í Þjórsá innan
við Búrfell eru fyrst og fremst
tveir eiginleikar hennar:
1. Hún er mjög breið að tiltöiu
við dýpt, þ.e. kæliflötur vatnsins í
frostum er mjög stór að tiltölu
við vatnsmagn.
2. Hún er ströng, straumhrað-
inn kemur í veg fyrir, að standi á
henni og hana leggi, en örvar
krapamyndunina með því að tæta
sundur þann krapa sem skríður
ofan á, svo að loftkuldinn á greið-
an aðgang að vatninu.
Ekki er þó breidd árinnar og
því síður straumhraðinn með nein
um fádæmum, heldur hitt, að slík
breidd og slíkur straumhraði fari
saman. f halllendi er það ekki
eðli vatnsfalla að renna dreift, held
ur að skera sig niður í þrengsli.
Það gerir Þjórsá raunar líka. En
henni hefur lítið áunnizt, vegna
þess hve farvegur hennar er ung-
ur. Hraunið, sem er hvarvetna i
botni hennar og báðum bökkum a
um 18 km löngum kafla frá Trölí
konuhlaupi upp undir Tungnár-
mynni, er aðeins 3—4 þúsund ára
gamalt (sennil. um 3600 ára). At
augljósum ástæðum, sem hé'r er
ekki þörf að greinar nánar frá,
er það háttur áa, þar sem þær
renna á hrauni, að breiða úr sér
með litlu, en oft mjög jöfnu dýp’
bakka á milli. Til dæmis skal a
það bent, að öll beztu vöðin a
stærstu ám landsins eru á hraun-
klöpp. Svo er um Náutavað og
Hagavað á Þjórsá, Tangavað og
Hófsvað á Tungná, vaðið á Skaft-
árdalsvatni, sem er kafli af Skaftá,
og loks hefur sjálf Þjórsá oft ver-
ið vaðin á þeim kafla, sem hér
er um að ræða, og er nú naumast
talið til frægðarverka.
Úr þeim tveimur ágöllum Þjórs
ár, sem þegar er getið, breidd og
straumhörku, er unnt að draga 1)
með því að hlaða garða út í ána
þannig, að þeir þrengi að henni
og minnki kæliflötinn, og 2) með
því að stífla hana um þvert, svo
að myndist lygnar uppistöður, sem
getur lagt. Skilst mér, að norsku
sérfræðingarnir mæli fyrst og
fremst með slíkum mannvirkjum
til ísvarna í þjórsá, en búist þó
við, að þau verði bæði mikil og
kostnaðarsöm áður en þau koma
að fullu gagni.
Það má enn telja til „óvenju-
legra aðstæðna" við Búrfellsvirkj-
un, að á svæðinu upp með Þjórsá
og Tungná er skafrenningur meiri
Guðmundur Kjartansson
og tíðari en menn eiga að venj-
ast í flestum löndum, en þó varla
nema eins og gengur og gerist
víða hér á landi. Þessu veldur
fyrst og fremst skógleysi landsins.
Það er bæði alkunn reynsla og
auðskilið, að snjór, sem fýkur út
á autt vatn, kælir það feikilega
(1 kg af snjó kælir 80 kg af
vatni um 1°C), ef það er yfir
frostmark, en hafi það áður kóln-
að að því marki, verður allur snjór
inn að krapa. Til varnar við skaf-
renningi hafa Norðmenirnir
stungið upp á snjógrindum. Ekki
mun veita af heilum skógi af slíku
grindverki á breiðu belti á ár-
bökkunum til að stöðva skafrenn-
ing. Því er mér spurn: Kemur
ekki til mála að rækta þarna lif-
andi skóg í staðinn fyrir að slá
upp grindum? Þó að ekki væri
nema kræklótt kjarr eða runnar á
víð og dreif, mundi það að minni
skoðun sízt minni vörn fyrir skaf-
5andcH
féll \
f&l&r
Skéljafell
VALáf
BURmtóVIRKJUN^
aflstöött----^
■BjaUctvxnb
Búj* féll$
?Rf*.'19&rbotnat'
's
AouSafetH-
dxx
10 kjsx -
Kort af Tungná og Þjórsá frá Bjallavaði niður fyrir öurleii Punktað: hraun: tvöfaldar örvar: sennilega neðanjarðarleið þess vatns, seni væri veitt í hraunið úr' Tungná hjá Bjallavaði;
litlir hringar: lindasvæði, þar sem helzt eru líkur til, að þaö vatn kæmi aftur fram; svartar örvar: lækir úr þeim lindum.