Vísir - 10.02.1975, Side 7

Vlsir Mánudagur 10. febrúar 1975.
cTVIenningarmál
Austur í sorgirnar
Þorsteinn frá Hamri:
MÖTTULL KONUNGUR eöa
CATERPILLAR
Saga úr sveitinni
Helgafell 1974. 166 bls.
Fyrir einum fimm
árum birti Þorsteinn
frá Hamri grein i
Timariti Máls og
menningar um Hellis-
menn til forna — eink-
um til að andmæla
þeirri kenningu Hall-
dórs Laxness að mann-
vistarleifar i Surtshelli
stöfuðu frá snauðum
landnámsmönnum sem
þar hefðu búist um
fyrsta kastið eftir að
þeir rákust hingað
austan um haf. En
fornar sagnir um saka-
menn i Surtshelli taldi
Halldór tóma þjóðsögu.
Þorsteinn frá Hamri tók á
hinn bóginn upp þykkjuna fyrir
hin fornu fræði, stuttaralegar
frásagnir Landnámu um seka
menn I hellinum og dráp þeirra
og brennu á Þorvarðsstöðum,
og þjóðsöguna góðu um Hellis-
menn sem væntanlega er frá
þeim sögnum runnin. Þorsteinn
gat sér þess til að hið forna
sagnaminni um Hellismenn
mætti setja i samband við frá-
sagnir af óöld i heiðni um þær
mundir sem Haraldur gráfeldur
féll en Hákon jarl tók riki i
Noregi. Þá hefur mestur vetur
verið á Islandi: ,,Þá átu menn
hrafna og melrakka, og mörg
óátan ill var etin, en sumir létu
drepa gamalmenni og ómaga og
hrinda fyrir hamra. Þá sultu
margir menn til bana, en sumir
lögðust út að stela og urðu fyrir
það sekir og drepnir,” segir i
viðauka Skarðsárbókar.
Þjóðsaga á
hringveginum
Það finnst mér þesslegt að frá
þessum orðaskiptum sé komin
kveikjan að hinni nýju sögu
Þorsteins frá Hamri um Möttul
konung eða Caterpillar. Og vis-
ast á yrkisefnið lika skylt við
ræðufefni Þorsteins á hátiö stú-
denta lsta desember i vetur, um
þjóðsögu og veruleik islands-
sögu og samtiðar. I öllu falli
kemur uppistaða sögunnar um
Möttul konung heim við skoðun
Þorsteins i greininni um Hellis-
menn: sagan lýsir uppflosnuðu
fólki um hungurvetur, sem
bjargast af ránum þegar ekki er
lengur lift i byggð, leitar skjóls i
Surtshelli i trausti þeirra Smið-
kelssona á Þorvarðsstöðum,
Auðuns og Þórarins eins og
Landnáma greinir. En sagan er
sögð af kolbit frá Gilsbakka,
litlum kerlingarsyni sem strýk-
ur undan valdi höfðingjans
Illuga svarta til að slást i för
með útilegumönnum og farast
loks með þeim fyrir aðför
höföingjanna.
Út úr götunni, austur i
sorgirnar... Þangað liggur leiö
skálds i sögunni. Þvi að kolbitur
er lika skáld, vaxinn upp við
skáldskap sem var hans eini
arfur, þannig löguð ljóð og stef
sem virðast ort af vindinum,
lenda saman við leikföngin
barnanna — ,,og fundust
kannski af hendingu innan i
skeljum þegar allir héldu að þau
væru týnd, og voru þá loks orðin
hlutir, sýnileg veðruð og form-
föst fyrirbrigði”.
Það má i Möttli konungi sjá
uppistöðu reglulegrar skáld-
sögu upp úr hinum fornu
þjóðsagnaminnum. En þvi fer
svo fjarri að Þorsteinn frá
Hamri sé hér að yrkja Hellis-
mannasögu upp á nýtt, ævin-
týralega og rómantiska reyfara-
sögu úr heiðni, þótt það væri
visast vel hægt. Möttull konung-
ur er ljóðkynjað verk, náskylt
hinum lengri „þjóðsagnakvæð-
um” Þorsteins eins og t.a.m.
Armannskvæði I ljóðabók hans,
Langnætti á Kaldadal, frá 1964,
miklu frekar en það sé sögu-
eðlis. Þar fer fram sama tvi-
skinnungi málfars og hug-
mynda sem svo kunnuglegur er
af ljóöum hans, sifelldri heim-
færslu og skirskotun hinna forn-
legu sagnaefna til samtiðarinn-
ar, þjóðsögunnar til veruleikans
eins og þegar má sjá af heiti
bókarinnar. Sagan er frjáls og
skáldlegur leikur að margvis-
legum efnivið þjóðsögunnar frá
þvi á dögum Hellismanna og
fram á okkar tið með skurðgröf-
unni Caterpillar, Ford Cortinu
og hringveginum góða þangað
sem þjóösagan getur lika villst,
og fyrst og fremst kannski eins-
konar „óöur um landið” og lif
sem það geymir I sögu og minj-
um.
Höfðingjar
og moldarmenn
Og rétt eins og sjá má uppi-
stööu reglulegrar sögu á bak við
margbreytt efni Möttuls kon-
ungs eins má greina i frásögn-
inni hugmyndafræðilega uppi-
stöðu efnisins. Þar er lýst á ann-
an veg Möttli konungi og hans
fylgjurum, höfðingjaslekti allra
tima allt frá Illuga svarta á
Gilsbakka fram til uppihaldara
„varins lands” á okkar tið, en á
hinn veginn hinum snauðu
moldarmönnum sem landið
byggðu fyrrum, hallmundar-
hraun og arnarvatnsheiðar i
þjóösögu og veruleik. 1 þeirra
för slæst skáldið, stéttbróðir
skurðgröfumanna á okkar dög-
um, hann skilst við Illuga og
aðra volduga vigaforkólfa hér
um byggðir, fannst hann „vildi
af tvennu illu verjast þeim
frjáls og verða kannski drepinn
af þeim heldur en vera bundinn i
flokki þeirra og falla eða lifa
með þeim, samábyrgur þeim I
hverri drápsför sem þeir tækj-
ust á hendur”.
Möttull konungur var allur
upp á framfarir, framvindu,
framþróun. Það var maður sem
ekki fór afturábak, frekar en
niðjar hans siðan, Gilsbakka-
menn og þeir, eða þá skurðgraf-
an Caterpillar:
„Skurðgröfumaður, af hverju
ferð þú aldrei þangað sem
félagar þinir starfa að sam-
eiginlegri athugun á þvi af
hverju þið eruð að grafa og fyrir
hvað er yfirleitt veriö að grafa
og hvað af þvi kann að leiða að
grafa eins og vitlaus maður og
vera peningaþræll án gruns og
vitneskju um sinn skaða og
sinnar glöðu mýrar...Og hugs-
ar þú aldrei sem svo: Af hverju
er ég hér i eðju og for, af hverju
er ég bara ekki heldur hérna
uppi I fjalli að henda steini I ein-
hvern annan stein, mér til gam-
ans og þeim báðum og öðrum
steinum til ánægju og gildis-
auka, eða skoða skýin?”
Um frelsi
Kannski má segja sem svo að
innst inni snúist Möttull konung-
ur um frelsið, rómantiskan
draum um frelsi manns að lifa
óháöu lifi, og um frelsi skálds og
skáldskapar. Það má visast
ráða táknkerfi sögunnar i þá átt
sem hér var ýjað að, hvort sem
hún yrði ráðin til þrautar eftir
þeim hætti. Það efast ég raunar
um aö væri tilvinnandi: gildi
sögunnar felst einmitt i þvi að
hún hliðrar sér hjá einræðri
tákngervingu efnisins. Það felst
öllu heldur i hinni frjálslegu
imyndun sem auðkennir hana,
frjálsum og einatt glaðværum
leik að margskonar hugmynda-
fari úr þjóðsögu og veruleika,
fortiö og samtið, og hinu auðuga
blæbrigðarika máli sem Þor-
steinn yrkir i hugarheim sinn.
Möttull konungur á margt
sammerkt með fyrri skáldsögu
Þorsteins frá Hamri, Himin-
bjargarsögu, sameiginlega aö-
ferð eða viöhorf við söguefni og
sameiginlegan hugarheim með
ljóöum hans. Þó er munur á.
Möttull konungur er að sinu
leyti minni „saga”, og ber eng-
an veginn með sér sömu sigur-
vissu, traust á uppreisn lifs að
lokum sem Himinbjargarsaga
bjó að. Að þvi leyti til er sagan
af Möttli margslugnari, kald-
hæðnislegri og vantrúaðri, þau
verðmæti sem sagan grefst fyr-
irum geymir kannski náttúran,
landiö eitt, eins og hin einkenni-
lega dula og fallega ástarsaga i
sögunni bendir til.
Sögur Þorsteins frá Hamri
gerast eins og ljóð hans i heimi
sem virðist sér á parti, tilluktur,
álengdar við hversdagsheim
okkar hinna, þótt þar speglist
með margvislegu móti heimur
daglegs lifs og veruleika. Það er
heimur sem sannarlega er þess
virði að leita þar inngöngu —
ekki til að ráða tákn og teikn
heldur einkum vegna þess sem
þar fer fram i málinu, sögunni.
Heimur þjóðsögu. En þess er að
visu óskandi, eins og stundum
áður, að fleiri leiðir opnist i milli
heima sögunnar, þjóðsögu og
veruleikans.
KONGUR A TOMRI SKYRTUNNI
ISLANDSKÓNGUR
Sjálfsævisaga Jörundar Hunda-
dagakonungs
Trausti Ólafsson þýddi á is-
lensku
Hiimir 1974. 133 bls.
Það er ekki þvi að
neita: saga Jörundar
Hundadagakóngs er
kostulegt millispil i is-
landssögunni. Þess
vegna er lika alls ólik-
legt að nafn og minning
hans fyrnist sögufróð-
um islendingum i bráð
— fyrir nú utan þann
stað sem hans sér i
bókmenntunum. En
hvað vitum við með
sanni um Jörund burt-
séð frá liinum skamm-
lifa konungdómi hans
hér á landi sumarið
1809?
Hætter við að það sé ekki ansi
mikiö. Ég segi fyrir mig: að
óreyndu hélt ég að fangavist
hans i Englandi og siðan útlegð i
Ástrallu heföi stafað af „valda-
ráni” hans hér á landi. En það
er nú öðru nær. íslands-ævintýri
Jörundar var ekki nema eitt af
ótalmörgum uppákomum á hin-
um ævintýralega ferli hans og
varð honum út af fyrir sig ekk-
ert verulegt fótakefli. Það sem
steypti honum i ógæfu hvað eftir
annað var að sjálfs hans sögn
óviðráðanleg spilafikn sem
bægir honum af allskonar
framabrautum, hann hafnar
hvað eftir annað i skulda-
fangelsi, fær loks liflátsdóm fyr-
ir að rjúfa lausnarskilmála
sina, en þeim dóm var slðan
breytt i ævilanga útlegð. En þaö
sem endanlega varð til að fella á
hann útlegðardóminn var samt,
að sögn Jörundar, ekkert af
þessu heldur rit sem hann
samdi i fangelsi um guðfræðileg
efni og ekki þóknaðist áhrifa-
miklum guðleysingjum.
Saga Jörundar Hundadaga-
kóngs er i stystu máli sagt lyg-
inni likust, og þó kannski engu
likari en ævintýralegri skáld-
sögu frá öldinni sem leið af
þeirri sort sem enn eru i góðu
gildi sem strákasögur, eins og
skáldsögur Marryats. Jörundur
fæðist og vex upp I Kaupmanna-
höfn af góðu og gegnu borgara-
legu foreldri, snemma haldinn
ævintýraþrá og fýst til framandi
landa, ræðst unglingur i sigling-
ar á breskum skipum og berst
þá alla götu suður til Astraliu,
kemstheim afturtil Danmerkur
og lendir þá i striðinu milli dana
og breta, brátt orðinn skipstjóri
á dönsku herskipi i ófriðnum og
siðan striðsfangi breta. Þaðan
liggur leið hans til íslands fyrir
milligöngu sir Joseph Banks. Þá
var Jörundur tæplega þritugur,
fæddur 1780. Um valdarán og
konungsriki sitt hér á landí er
Jörundur heldur fáorður i ævi-
sögunni, eii þó er svo að skilja
aö til þess hafi hann stofnað
BOKMENNTIR
EFTIR OLAF JONSSON
öldungis upp á sitt eindæmi og
allt fallið i ljúfa löð með honum
og landsmönnum hefði ekki
komið til ihlutun skipstjórans á
Talbot, þeirrar slettireku. En
svo er að skilja að i fangavist
Jörundar eftir Islandsför hans
hafi spilafiknin gripið hann sem
siðan átti eftir að móta ævi og
ævintýri hans næsta hálfan ann-
an áratuginn.
1 sögu Jörundar eru eins og
tvö viðkvæði sem koma upp aft-
ur og aftur við aðalstef hennar
um hinn ófyrirleitna ævintýra-
mann. Annað er spilafiknin sem
hvað eftir annað gripur hann
þeim heljartökum að hann
stendur upp frá spilunum á
skyrtunni einni saman, ef þá
þaö, og rambar frá spilaboröinu
beint i fangelsið. Hitt er velvild
og traust ónefndra en háttsettra
og áhrifamikilla vina hans sem
hvaö eftir annað taka i taum-
ana, leysa Jörund úr prisund,
klæöa hann upp og gera hann út
með fulla vasa fjár I harla
dularfullum erindagerðum, ef
ekki verslunarerindi til Islands
þá óútskýrða njósnaför út og
suður um Evrópu eftir fall
Evrópu. Það er eftir öðru að i
siðarnefndu förinni kemst hann
aldrei i áfangastað en harla
óljóst er hvað úr erindrekstrin-
um verður, spilar aftur á móti
af sérbuxurnartrekk I trekk,og
kemst vitaskuld i kynni við
fjöld merkismanna, þar á
meðal sjálfan Goethe leyndar-
ráð i Weimar.
1 fangelsi er Jörundur sjaldn-
ast kominn fyrr en hann er bú-
inn að vinna sér trúnað og traust
yfirboðara, kominn til nokkurra
mannvirðinga, frir af spilafikn,
og er hann þá lika að brjótast i
ritverkum, skrifar um ferðir
sinar og konungdóm á Islandi,
trúmál, pólitik og hagfræði,
skáldsögur og leikrit, stælir
bæði Swift og Defoe að sögn og
tekur sér fyrir hendur að yrkja
Holberg upp á ensku. Það má
minnsta kosti ætla um leikrit
hans um lærdómsmanninn frá
Oxford, Robertus Montanus, aö
hann sé runninn frá Erasmusi
Holbergs. Hefur Jörundur þó
stopult næði til ritstarfanna i
fangelsinu þar sem fangarnir I
kringum hann eru „stöðugt að
rifast, formæla og spila á fiðl-
ur,” segir hann. Það hafa veriö
ljótu lætin, ef ekki er um að tefla
einhvern misskilning þýðarans.
I útlegðinni i Astraliu finnur
ævintýramaðurinn loks frið og
frelsi um siðir, gerist löggæslu-
maður og lögreglustjóri og ráð-
settur borgari og skrifar i þeim
sporum ævinnar þá sögu sem
hér er útgefin. Það er skaði að
enginn skuli hafa komið auga á
þaö skáldsöguefni sem hér ligg-
ur geymt handa lögnum og
leiknum höfundi og I skáldsög-
unni rakið bióefni með alþjóð-
legum stórstjörnum i hlutverk-
unum. Þá mundi loks sópa að
Jörundi, og þar á hann sannar-
lega heima, á biótjaldi heims-
ins.
Bók þessi á sér dálitið skrýtna
útgáfusögu að baki. Jörundur
samdi minningar sinar á efri
árum i Tasmaniu, eða Van
Diemens Land, og birti þær i
timariti þar árin 1835 og 1838.
Ariö 1891 var sagan gefin út að
nýju i London, endursamin eftir
handriti höfundarins, sem
varðveitt er i British Muse-
um, af J.F. Hogan sem einnig
skrifaði formála og eftirmála
um Jörund og önnur rit hans.
Einhverjar taugar til Jörundar
kunna að leynast á meðal útarfa
hans i Danmörku. Svo mikið er
vist að bók Hogans var fyrir
skömmu þýdd og útgefin i Dan-
mörku, og það er þessi danska
útgáfa verksins sem nú hefur
veriðþýdd á islensku. Eiginlega
er það skaði, úr þvi ráðist var i
þetta verk, að ekki skuli meiri
metnaður við það lagður: texti
Hogans minnsta kosti borinn
saman við frumgerð Jörundar,
saminn sjálfstæður inngangur
að sögunni i stað formála
Hogans og aukið við ævisöguna
nauðsynlegum skýringum. Efn-
ið er alveg nógu skemmtilegt,
og liklega nógur áhugi á þvi hér
á landi, til að nokkurs sé til þess
kostandi.