Vísir - 17.02.1975, Qupperneq 7

Vlsir. Mánudagur 17. febrúar 1975
7
cTVIenningannál
Dauðinn í lifandi vatni
Jakobina Siguröardóttir:
LIFANDI VATNIÐ . . .
Skuggsjá 1974. 203 bls.
Það má í Lifandi vatninu
greina eins konar uppi-
stöðu eða drög reglulegrar
skáldsögu/ raunsærrar og
sálfræðilegrar mannlýs-
ingar í líkingu við ýmsar
fyrri sögur Jakobínu Sig-
urðardóttur. Saga eins
manns/ hversdagsmanns,
raunsæ hversdagslýsing
sem um leið yrði raunhæf
gagnrýni samtíðar. Samt
er Lifandi vatnið ekki sú
saga: það er önnur bók
sem Jakobina hefúr samið.
Uppistaöan, sögudrögin i Lif-
andi vatninu varöa mann sem
týnist, leitaö er og finnst aö lok-
um: algengt efni úr hversdagslif-
inu sem hér er látiö uppi hvers-
dagslegum orðum útvarpsfréttar
Maður hverfur að heiman frá sér,
kemur ekki til vinnu, það er lýst
eftir honum I útvarpi, lögregla og
skátar kvöddu til leitar. Daginn
eftir er hann kominn fram I frétt-
unum: hafði bara brugöið sér I
kynnisferö heim á æskustöövarn-
ar en „gleymt” að láta fólkiö sitt
vita af sér. Sá hefur veriö fullur,
hugsar maður viö útvarpið og
ypptir öxlum, fréttin gleymd.
Næsta mál á dagskrá!
Til hvers að lifa?
En hvers var Pétur að leita
heim i sveit, einhvers staöar fyrir
vestan eða noröan, hvaö flúöi
hann að heiman frá sér? Þetta
eru spurningarnar sem Jakobina
Siguröardóttir ber upp og leitast
viö að svara I sögu sinni um
manninn sem týndist og fannst
svo aftur. Þaö er saga um ólinn-
andi þjáningu — sem liggur viö aö
sprengi sjálf sundur form frásög-
unnar. Það er þjáning tómleik-
ans, kvölin eftir þaö sem numiö
hefur veriö burt eða visnaö upp i
brjósti manns, og lét ekkert, alls
ekkert eftir sig. Til hvers er þá aö
lifa?
Þjáning sögunnar stafar af þvi
aö viö spurningum hennar finnast
engin viðhlitandi svör, né verður
ráöiö fram úr vanda mannsins
sem týndist, hugarkvöl hans er
endanlegur veruleiki sögunnar.
Vera má að þaö stafi einkum af
nistingslegri bölsýni þessarar
mannlýsingar hversu nærri sag-
an einatt gengur lesanda sinum.
En þá er lika aö líta á frásagnar-
hátt hennar, hiö sérkennilegra
frásöguform I annarri persónu
sem svo viöa er á henni, samtöl-
um og eintölum sögunnar.
Þessi frásagnarháttur er
náttúrlegt framhald af sögutækni
Jakobinu Sigurðardóttur i fyrri
sögum hennar sem einatt beinist
að uppmálun innri manns, svo
nærfærin sögufólki, hug þess og
tilfinningum. En saga Péturs
Péturssonar miöast ekki, eða
ekki fyrst og fremst, við raun-
sæislega rannsókn hugar og til-
finningalifs, þótt það sé efniviöur
sögunnar: Pétur er bæði maöur
og táknmenni, hann er Sérhver,
Jedermann i vonlausri leit að
upprunans æö i klofnum og tvistr-
uöum heimi. Má vera aö Lifandi
Jakobina Siguröardóttir.
vatniö sé ein þeirra bóka sem er
tómt mál aö tala um aö séu „vel”
eða „illa” skrifaðar, góður eöa
vondur „texti” eins og stundum
er sagt: efni sögunnar, þjáning
hennar ber söguformið ofurliði.
Segja má að hið raunsæislega
frásagnarefni I Lifandi vatninu,
sagan af Pétri, flótta hans og
endurheimt I mannfélagið, gerist
á þremur sviðum samtimis.
Eitt er dagvitund Péturs á flótt-
anum, ef svo má segja, annað
endurminning og upprifjun for-
tiöar hans, æskunnar og upprun-
ans sem hann leitar, þriöja um-
hverfið, sem hann flýr, fólk hans
og heimili og vinnufélagar. En á
mótum þessarara réynslusviða
eða heima sögunnar sprettur upp
martröð hennar, túlkun tómleika
og örvæntingar sem Pétri er
varla ætlandi aö koma orðum að,
eins konar skáldleg alhæfing af
reynslu hans i sögunni.
Engin leiö til baka
Vitaskuld finnur Pétur ekki það
sem hann leitaði, hvað sem það
var, það verður ljóst þegar i
áfangastaö:
„Hér, einmitt hér var árbakk-
inn. Arbakkinn sem dró þig að sér
ungan dreng. Hér var það sem þú
lékst við árstrauminn i bernsku.
Þú finnur strauminn kitla ilina,
lifandi vatnið, og ofar leynist hol-
bakkinn með dauðann i lifandi
vatninu. En ekki þinn dauða.
Dauða einhvers sem var en verö-
ur aldrei framar. Lif einhvers
T
BOKMENNTIR
EFTIR ÓLAF JÓNSSON
sem var en er allt fyrir löngu.
Hvenær? Þú veist það ekki. Þú
horfir á þessa brú og finnst aö allt
hafi verið tekið frá þér. Upphaf
þitt. Og þér er ljóst aö upphaf þitt
hefur horfið frá þér án vitundar
þinnar. Þér er ljóst að hægt, en án
afláts, hverfur upphaf manns frá
honum, svo hægt aö hann verður
þess varla var, fyrr en hann
stendur einn i nýrri, ókunnri
veröld, við vegarkant, við brú, viö
týnda götu. Upphaf hans hverfur
með fólki sem var en er ekki leng-
ur, meö hlutum sem jarötengdu
veraldir hugans en eru ekki
lengur, hugtökum sem áttu gildi
sitt fólgið i slokknaðri vitund, lið-
inni tfð. Þú stendur sem lamaöur
og horfir til skiptis á brúna og
ljósin, sem kvikna eitt af öðru I
ókunnum húsum út með firðin-
um”.
En hvað var það sem Pétur leit-
aði? Efnisatriðin I sögu hans eru I
sjálfu sér algeng, hvert og eitt:
ungur maöur vex upp I litlum bæ,
viö fjörö, skammt frá þorpi,
kynnist llfsbaráttu við kröpp kjör
og hugsjónum sem á henni eru
reistar, draumium ástina. Löngu
slðar vaknar hann upp i breyttri
JAKOB.ÍNA
SIGlJ RDARDÓTTl R
•••
$
‘2 SKUOOSJA
veröld, heimi tiltölulegra alls-
nægta, atvinnu, ibúðar og bils,
konu og barna. Heimur hluta. Það
er heimur upptrénaðs hugsjóna-
lifs af efa og sviksemi, allsnægta i
skugga styrjaldar, morða og
hermdarverka, öryggis og frið-
sældar i trausti erlends hervalds.
Hvaða leiðir liggja þaðan til
baka, þangaö sem eitt sinn lá
varðaður slóði framundan? Það
er spurningin sem sagan spyr: Og
ærlegt og undandráttarlaust svar
hennar: það liggur engin leið til
baka. Þar sem bærinn stóð forð-
um við fjörðinn, þar býr nú
ókunnur maður, bróðir manns,
stórbúi. Og sá sem leitar gengur
hjá garði.
Dauðinn og reiðin
Á einhvern hátt er myndmál
sögunnar um lifandi vatniö, og
dauðann i lifandi vatninu, bundin
við mynd og minninguna um
móður Péturs, hina miklu móöur,
konuna i heiminum, konu manns.
En kona Péturs er i sögunni bygg-
ir heim hlutanna, hann vaknar
einn við hlið hennar, ókunnugur
maður, og spurningu sina um lif-
andi vatnið ber hann upp við
sjálfan sig, ekki hana. Heima i
þorpi er bensinsala og sjoppa þar
sem ástin og hugsjónin bjuggu
forðum. Þar fást ekki nema
gerviblóm, úr plasti, til að leggja
á leiði móður manns, endanlegan
áfangastaö hans i leitinni að upp-
hafi, uppruna sinum.
Og þá vaknar maður upp i
veröld þar sem ekki er annars
kostur en slæfa kvöl sina með
lyfjum, með sprautu, með pillu,
hlutur á meðal hluta, eða æpa
hana ella fyrir dauðum eyrum
fyrir guði dauðans og reiðinnar.
Klambrotúni
Þótt undarlegt megi
virðast snýst deilan að
undanförnu um Kjarvals-
staði ekki fyrst og fremst
um það hver eigi að fá að
sýna þar, Jakob, Jón eða
Kjartan, enginn eða ein-
hver þeirra eða allir í
senn. Miklu frekar er
deilt um það til hvers
Kjarvalsstaðir eiginlega
hafi verið reistir.
Það er samt undarlegra
hversu lltiðhefur veriöum þetta
efni rætt i deilunni sjálfri. Þegar
að þvl er vikið, t.a.m. I sjón-
varpsþætti um daginn, er þvi
óðar drepiö á dreif aftur til að
dispútera I staðinn um góöan
smekk og vondan, réttan og
rangan, eða þá það interssanta
spursmál hvað eiginlega sé list
og hvaö ekki. En óneitanlega
var kátlegt að sjá þá spurningu
stingast eins og tappa upp I mál-
svara myndlistarinnar I sjón-
varpinu svo þeir fengu engu oröi
upp komiö til andsvara.
Hvað sem smekkdómum liöur
um list og ekki list — er hitt
væntanlega ljóst, aö lægju fyrir
skýrar hugmyndir um rekstur
Kjarvalsstaða mundi leysast af
sjálfu sér ágreiningsefni eins og
það, hvort leyfa eigi t.a.m.
Jakobi Hafstein að sýna i
húsinu. Spurningin er I stystu
máli hvort Kjarvalsstaðir hafi
einkum verið til þess reistir aö
leysa af hólmi Listamannaskál-
ann gamla sem húsaskjól fyrir
sýningar af öllu tagi og aöra til-
fallandi starfsemi sem henta
þykir i húsinu, vörusýningar,
ráðstefnuhald, samkvæmi borg-
arstjórnar o.s.frv., eöa hvort
þar eigi að fara fram sjálfstæö
starfsemi af einhverju tagi fyrir
frumkvæöi og undir merkjum
hússins sjálfs.
Væri seinni kosturinn tekinn
mundu brátt skapast I reynd
matsreglur um verðleika sýn-
ingarefnis og annarrar starf-
semi sem inni fengi I húsinu —
allt eftir því markmiöi sem
slikri menningarstofnun væri
sett og metnaöi sem við hana
væri lagður. En þaö viröist ljóst
af málflutningi borgarstjórnar-
manna að undanförnu að þeir
llta á húsið einvörðungu sem
sýningarskála sem falur sé á
frjálsum markaöi til sem flestra
nota, en þar skuli enga sjálf-
stæða starfsemi reka umfram
Kjarvalssafnið I austurálmu og
kaffistofu hússins.
Það kann aö hafa stafaö af
öllu þessu umtali aö undanförnu
að mér húgkvæmdist i góðu
veðri á dögunum að nú væri
gaman aö fá sér hressingar-
göngu á Klambratún sem áður
hét, lita um leið inn á Kjarvals-
sýninguna I Klömbrum sjálfum
og jafnvel styrkja sig I leiðinni á
kaffibolla i gildaskála hússins.
Þar heitir nú Miklatún og Kjar-
valsstaðir. Þaö var sunnudagur,
frostlaus veöur og hressandi út
aö koma aö aflíöandi hádegi.
En litla hressingu var að hafa
i menningarsetri Reykvikinga á
Miklatúni. Húsið var að vísu
opið, en næsta tómlegt um að
litast þegar inn var komið, eng-
inn á ferli nema tveir menn á
stjái viö vestursalinn. Voru þeir
aö bera stóla ýmist inn I salinn
eöa úr úr honum að mér sýndist.
Þaö kom á daginn aö Kjarvals-
safn og kaffistofa voru aldeilis
ekki opin fyrr en degi tæki að
halla, birtu að bregða og klukk-
an væri orðin fjögur. úti fyrir
voru gangstigir svo sem ófærir
af aur, en ein sála reyndi nú
samt að stytta sér leið á ská yfir
túnið. Alengdar stóð Einar Ben
steindauður innan I sönghörpu
sinni.
Þá var ööruvisi umhorfs i
Norræna húsinu þennan sama
sunnudag, fjöldi fólks var á
ferli, bókasafn opiö og Aalto-
sýning I kjallara hússins,
margir aö skrafa saman, lesa
blöö, fá sér hressingu I kaffistof-
unni. Fyrirlestur átti aö veröa
siðar um daginn I samkomusal
hússins. Og þannig sýnist
manni að sé flesta daga I Nor-
ræna húsinu, alltaf eitthvað um
aö vera sem laðar fóik að hús-
inu, húsakynnin ekki látin
standa auö og tóm en þvert á
móti einatt nýtt til hins ýtrasta,
bæði fyrir eigin starfsemi húss-
ins og utanaðkomandi aöilja. En
enginn rífst út af þvl hvað eigi
eða megi fá inni i húsinu og hvað
ekki.
Þaö getur nú varla verið
ágreiningsefni, aö sé um þá
kosti eina aö velja aö Kjarvals-
staöir standi auöir og yfirgefnir,
eöa t.a.m. Jakob Hafstein fái
inni I húsinu — aö þá á fyrir
hvern mun aö sýna þær myndir
Jakobs, eöa Jóns, eða Kjartans.
Umfram allt þarf aö halda
áfram aö gera eitthvaö: starf
veröur að vera I húsinu, manna-
ferö og lif af einhverju tagi. Til
þess var það væntanlega reist.
Frá þvi sjónarmiði séð er heldur
ekkert á móti þvi að halda þar
tombólu, eins og I Listamanna-
skálanum áður fyrr, ef ekkert
finnst þarflegra að iöja.
DAGBÓK
EFTIR ÓLAF JÓNSSON
Þaö kann aö þykja óliklegt að
myndlistarmenn megni að
standa viö sýningarbann það
sem þeir hafa sett á húsið i
framhaldi deilunnar um Jakob
Hafstein. Standist þaö er hætt
við að enn um sinn verði dauf-
legt um að litast á Kjarvals-
stöðum. Vegur og virðing húss-
ins mun aö visu ráöast af þeirri
starfsemi sem þar fer fram nú
og eftirleiöis. Er ekki hálf-
snautlegt til þess aö hugsa aö
framtiöarheill þessa menning-
arseturs sé undir þvi komin að
samtök og samheldni myndlist-
armanna bregðist I þessu máli?
-ÓJ