Vísir - 21.05.1975, Blaðsíða 7

Vísir. Miðvikudagur 21. mai 1975
7
Var Ibsen fasisti?
LEIKHUS
EFTIR OLAF JONSSON
Móðir eða faðir — Katrin Stockmann: l»óra Friðriksdóttir og Pétur
bæjarfógeti: Rúrik Haraldsson.
til að doka við og ihuga hvern
mann hann hafi að geyma held-
ur verður að meðtaka hann ein-
vörðungu I krafti hinnar hljóm-
miklu hugsjónabaráttu og aug-
ljósu lifsgleði hans.
Leikurinn snýst allur um upp-
málun Stockmanns læknis, og
önnur hlutverk hljóta að lúta
henni. Þar er Pétur bæjarfógeti,
bróðir hans, innanveikur emb-
ættisdrumbur: Rúrik Haralds-
son dró upp háðulega skopmynd
hins valdsjúka broddborgara.
Hans jafningjariflærð og fávisi
eru raunar fleiri i leiknum: As-
láksen prentari, hinn hófsami
miðflokksmaður, sem Ævar
Kvaran lýsti með gáskalegri
meinfýsi, og hinn róttæki
Hófstað ritstjóri sem hugleysi
hans er enn meira en öfundsýk-
in: Jón Júliusson. Þessir þrir
verða i leiknum fulltrúar kerfis
ogkerfismanna sem sannarlega
eru ekki bundir við stað né daga
Henriks Ibsens i Noregi.
Þar á móti koma fylgjendur
Stockmanns, Katrin, kona hans,
svo móðurleg, blið og undirgefin
manni sinum: Þóra Friðriks-
dóttir og fulltrúi æskunnar og
lifsvon i leiknum: Petra dóttir
þeirra hjóna, sem Steinunn Jó-
hannesdóttir miðlaði miklum
náttúrlegum þokka. Og þar er
tengdafaðir Stockmanns, forn
og fúll kapítalisti, Marteinn sút-
ari Kil: það er hann sem lengst
leiðir Stockmann iækni af öllum
þeim freisturum borgaralegrar
farsældar og frama sem reyna
við hann. Válur Gislason gerði
sútarann allt að þvi djöfullegan
I slðasta þættinum. Eini gallinn
að maðui vissi það svo vel, að
engin von var til að hinn hrein-
llfi læknir léti leiðast i svo sem
neina freistni né háska á vegi
dyggðanna.
val sem einatt stendur á milli
gróða til skamms tima og fórna
og tilkostnaðar sem raunveru-
legar framfarir fela i sér. Leik-
urinn lýsir og hafnar verðmæta
mati sem reiknar öll gæði til
fjár, lýsir frati á pólitiska
spekúlanta sem teygja á eftir
sér heiðraða kjósendur I kapp-
hlaupi um imynduð lifsgæði.
Mengaða baðvatnið á pldinni
sem leið verður I leiknum imynd
miklu vfðtækari og ótimabund-
innar spillingar hugarfars og
pólitiskrar starfsemi.
En er þá Stockmann læknir
sjálfur jafn-hreinn og hann vill
vera láta? Það finnst Arthuri
Miller. En óneitanlega má lika
sjá hugsjónabaráttu hans og
mælskulisti breyttu ljósi frá þvi
sem áður hefur verið, eftir alla
þá pólitisku frelsara sem yfir
heiminn hafa gengið silian Ibsen
var á dögum.
Hvað sem þvi liður: það er
vonandi að allir prúðbúnir höfð-
ingjar á frumsýningu i Þjóðleik-
húsinu hafi haft gott af öllum
kjarnyrðum læknisins um hags-
munabrask og gróðasýki, um
flokksmenn, flokkavald og
flokkshöfðingja. Svo mikið er
vist að málflutningur leiksins
tók brátt heima hjá áhorfend-
um, menn könnuðust fljótlega
við sig i hugarheimi leiksins og
tóku með fögnuði þvi sem þar
fór fram. Það er lika styrkur
sýningarinnar að hún hliðrar
sér hjá óþörfum hátiðlegleika,
mærðarlegri predikun, alla tið
hressilega glaðbeitt, kimin og
kaldhæðin.
Kerfið og
kerfismenn
Það sópar að Gunnari
Eyjólfssyni i hlutverki Stock-
manns læknis: leikgerð, svið-
setning, túlkun leggja allt upp
úr drengilegum röskleik og
þokka hins hugumprúða læknis,
sem er- allur útvortis með
fleygri og fljúgandi mælsku.
Maður fær I rauninni aldrei tóm
Annó 1975.
Það er eitt af fleygum spak-
mælum Ibsens úr Þjóðníðingi að
venjulegur sannleiki af meðal-
gerð endist ekki nema þetta 18-
20 ár, þá sé hann úrsérgenginn
og úreltur orðinn og verði að
vfkja fyrir nýjum sannleika. Ef-
laust væri gaman að sjá sýningu
á leiknum sem legði þá setningu
til grundvallar skilningi og
meðferð hans. Sýning Þjóðleik-
hússins gengur hins vegar út frá
þeirri kenningu að sannleiki sé
nokkurn veginn varanlegur og
geti minnsta kosti orðið tiræður
án þess að fara sér að voða. Og
það sem meira er: henni tekst
að sýna að margt sem satt og
rétt var sagt i Noregi fyrir 93 ár-
um, árið 1882, er enn i góðu gildi
á íslandi annó 1975.
Samt held ég hún særi nú eng-
an höfðingja né stuggi við neinni
sofandi sál á meðal lýðsins. Er
það ekki skrýtið? En það er af-
bragðs góð skemmtun að Þjóð-
niðingi I Þjóðleikhúsinu.
Vatniö er eitrað! —
Ævar Kvaran.
Stockmann ritstjóri á fundi: Gunnar Evjólfsson, bak viö hann Asláksen prentari:
Þjóðleikhúsið:
ÞJÓÐNtÐINGUR
eftir Henrik Ibsen
i leikgerð Arthurs Miller
Þýðing: Arni Guðnason
Lýsing: Kristinn Danielsson
Leikmynd: Snorri Sveinn Frið-
riksson
Leikstjóri: Baldvin Halidórs-
son.
Kannski einhverjum
hafi ekki orðið um sel
— að eiga nú að fara að
horfa á gamla Ibsen i
Þjóðleikhúsinu. í þá átt
bentu allténd auð sæti á
við og dreif um salinn á
frumsýningu á föstu-
daginn. En það góða
fólk,sem svo hugsaði,
tók skakkan pól i hæð-
ina. Eftir ofurlitið hik i
fyrstunni var Þjóðnið-
ingi tekið með vaxandi
fögnuði eftir þvi sem
leið á leikinn, alveg
einróma i lokin. Og það
sém meira er: alveg
efaiaust er sýningin
besta verk leikhússins i
vetur og þótt til lengri
tima væri litið.
Það kann samt að þykja
skrýtileg aðferð að efninu að
sýna Þjóðniðing Ibsens I leik-
gerð Arthurs Millers frá kalda-
striðs- og maccarthy-timanum.
Ekki þar fyrir, að útgáfa Millers
er fjarska rennilegt sviðsverk,
eins og sýning Þjóðleikhússins
ber gleggst vitni um. En spurs-
mál er hvort Arthur Miller er
ekki meiri 19du aldar maður en
nokkurn tima Ibsen. Miller ein-
beitir leikgerð sinni að þvi sem
honum þykir skipta mestu I
leiknum, hugmyndafræðileg-
um, eða pólitiskum, boðskap
hans um frelsi rannsóknar og
skoðana, rétt minnihlutans,
vegsömun hins róttæka réttsýna
forustumanns, og freistar þess
um leið að afnema efni sem hon-
um þykir vera orðið gamaldags
I leiknum og ýmislegar mót-
sagnir i texta Ibsens sjálfs.
Dæmigerð um afstöðu hans til
Ibsens er rella sem hann gerir
sér I formála fyrir leiknum,
prentuð i leikskrá Þjóðleikhúss-
ins, út af þvi hvort einhver gæti
hugsanlega haldið að Ibsen væri
„fasisti”. Miller er i mun að
girða fyrir allan slikan „mis-
skilning”, halda Stockmann
lækni fram sem alfarinni, ein-
dreginni hetju. Miller finnst,
eins og Stockmann sjálfum, að
„hetja” verði endilega að hafa
alveg rétt fyrir sér i öllum efn-
um.
Úttekt hetjunnar
í nútimalegri túlkun á Þjóð-
niöingi væri áreiðanlega til
meira að vinna við frumgerð
leiksins en útgáfu Arthurs Mill-
ers. Slik túlkun mundi á meðal
annars beinast að sálfræðilegri
könnun og úttekt hetjunnar, án
þess aðhliðra sér hjá öfgunum
og mótsögnunum i skapferli
Stockmanns, ofstæki hans og
sjálfumgleði sem er að sinu
leyti sist minna en Péturs bróð-
ur hans og borgaraskapsins i
bænum, eða þá þeirri staðreynd
að áreiðanlega er hann óþolandi
maður I samvinnu og umgengni.
Eina manneskjan sem getur af-
borið hann er Katrfn, konan
hans, og hún meðhöndlar hann
eins og barn. Og svo framvegis.
En ekki er þar með sagt að
„rangt” hafi verið að taka ein-
mitt leikgerð Arthurs Millers til
meðferðar i Þjóðleikhúsinu i
þetta sinn. Þvert á móti. Sýning
Þjóðleikhússins ber með sér
réttlætingu þessarar aðferðar,
eitt af þeim sjaldgæfu tilfellum
þar sem viðfangsefnið hæfir á-
höfninni eins og hanski hend-
inni. Leikgerð Arthurs Millers
felur I sér einföldun og einhæf-
ingu efniviðarins i Þjóðnfðingi
um það sem honum virðast
meginatriði máls. En engin á-
stæða er til að ætla að þeim
Baldvin Halldórssyni leikstjóra,
eða Gunnari Eyjólfssyni i aðal-
hlutverki leiksins, Stockmanns
læknis, hefði orðið meira úr þvi
að fást við frumgerð leiksins,
texta Ibsens sjálfs óritstýrðan.
Hugsjón eöa pólitik — Petra: Steinunn Jóhannesdóttir og Hófstaö
ritstjóri: Jón Júliusson.
Mengun og
menning
Og það er ekki þvi að neita, að
efniviður hugmynda .frumatriði
frásögunnar i Þjóðniðingi, sem
svo skilmerkilega er til skila
haldið i leikgerð Millers, er allt
fjarska timabærtenn i dag. Það
á bæði við tilefni atburða I leikn-
um, frásögn hans af mengunar-
málum I norskum smábæ á öld-
inni sem leið, og pólitiska út-
leggingu þess, uppger Stock-
manns við höfðingjana i bænum
og afvegaleiddan meirihlutann
á valdi þeirra. Mengunardæmi
leiksins kann að þykja einfalt,
kannski úrelt, en það er i eðli
sinu sama vandamál sem við
þekkjum i margfalt stækkaðri
mynd. Það fjallar um spillingu
náttúrugæða i fjárplógsskyni,
cTWenningarmál