Lesbók Morgunblaðsins - 08.07.1928, Blaðsíða 1

27. tölublað.
JW0rgttftMafaiin5
Sunnudaginn 8. júlí 1928.
III. iifufur,
^„5tóra plógan".
Eftir Sigurð Párólfsson.
Ýmsir sagnritarar vorir hafa
haldið því fram, að hinn svonefndi
Svarti dauði eða stóra plágan, sem
geisaði rjett eftir aldamótin 1400,
skifti sögu og lífi íslensku þjóðar-
innar í tvo kafla. Þeir hafa litið
svo á, að hnignun þjóðarinnar
hafi, byrjað með svartadauða. En
þetta er ekki rjett. Hnignunin var
byrjuð löngu fyr, en magnaðist
mest á einokunartímanum, á 17.
og 18. öld.
Um Svartadauða eru til litlar
og Ijelegar heimildir. En mikið er
til af munnmælasögum með þjóð-
sögublæ um þessa pest, í ýmsum
ritum. Þær eru flestar að engu
hafandi. „Nýi annáll“ er að mestu
levti hin eina sögulega heimild
sem til er frá fyrstu árum 15. ald-
ar. Það sem sagt er í öðrum ann-
álum, síðar rituðum, frá svarta-
dauða, er tekið eftir „Nýja annál“
og ýmsum munnmælum bætt þar
við.
Það má sjá á ýmsu í þessum
annál, að hann er ekki skrifaður
samtímis viðburðunum. Þetta sjest
fcest á því, sem hann segir um árin
1405, 1406 og 1407 og síðar. Frá-
sögn höfundarins um þessi ár get-
ur með engu móti verið færð í let-
ur fyr- en löngu síðar. Höfundur
annílsins vitnar í ummæli Arna
biskups Olafssonar. En hann kom
fyrst til íslands 1415, eftir 20—30
ára dvöl erlendis. Mjer þykirsenni
legast að annóll þessi sje ritaður
á Suðurlandi ó síðari hluta 15.
aldar, Jægar pestin var farin að
glevmast, eins og hún var í raun
og veru. Þá voru til orðin ýms
munnmæli um hana og missagnir
úv ýmsnm hjeruðum. Ef höfundur-
inn sjálfur hefði þekt eða lifað í
svartadauða, sem fulltíða maður,
mundi hann hafa sagt meira um
svo mikla og einkennilega jiest, en
þetta litla og lygil'ega sem er í ann
ál hans.
Á 14., 15. og 16. öld sömdu fUst
ir annálsritarar annála sína löngn
eftir að viðburðirnir gerðust. —
Þeir notuðu hver annars annál og
bættu við ýmsum miður ábyggileg
um munnmælum, án skynsamlegs
gagnrýnis.Og Björn á Skarðsá reit
annál sinn frá 1400—1600, eða þar
um, eftir öðrum annálum og líkum
heimildum. Þær heimildir voru
fæstar færðar í letur samtíma við-
burðunum.
Höf. Nýja annnáls segir, að
„bráðasóttin hafi verið svo mikil,
ao menn lágu dauðir innan
þriggja nátta þar til heitið var
lofmessum með sæmilegu bæna-
haldi og þurraföstu" o. s. frv.
Eftir það segir höf.: „Fengu flest-
iv skriftamál áður en þeir Ijet-
ust‘ ‘. Á öðrum stað segir höf. að
pestin hafi aleytt bæi og sveitir
víða, en á mörgum stöðum hafi
fólkið ekki verið sjálfbjarga er
eftir lifði. Þessi síðasta setning er
sennileg. Eu ótrúlegri er frásögn
lians um mannfallið í Skálholti og
lclaustrunum eystra. Þrjú iqestu
lielgisetrin sunnanlands verða al-
eydd þrisvar sinnum, hvað eftir
annað. Hjer er auðsjáanlega um
munnmælasögur að ræða. Það er
gamla helgitalan 3, sem hjer er
ofið utan um.
Um Skálholtsstað er það sagt,
að þar hafi í pestinni 1402 allir
prestar og leikmenn dáið nema
biskupinn og tveir menn aðrir.*
En þetta getur ekki hafa verið
rjett, því á staðnum munu ekki
hafa verið færri það ár en 70—
90 manns, miðað við fólksfjölda
þar á öðrum tínium. Nú voru ofí.
12 eða fleiri jirestlærðir menn í
Skálholti í kaþólskum sið. En
staðurinn eyddist að prestum og
þjónustufólki þrisvar hvað eftir
annað! Ilvaðan gat svo staðurinn
fengið presta til að fylla í skarð
b;nna föllnu, meðan pestin gekk í
landinu? Nú segja aðrir annálar,
eftir gömlum sögnum vitanlega,
að flestir prestar í Skálholtsstifti
hafi dáið í svarta dauða. En hvað
sem um þetta er að segja, má telja
ólíklegt, að Skólholtsstóll hafi átt
kost á jirestum frá sveitakirkjun-
um, ]iví margar þeirra hafa verið
prestlausar.En ef stóllinn hefir náð
sjer í presta 1403, þegar pestin var
um garð gengin á Suðurlandi, eða
í Skálholtsstipti, hafa þeir annað-
* Nýi annáll 10,