Lesbók Morgunblaðsins - 08.07.1928, Blaðsíða 2

210
LESBÓK MORGUNBLAÐSINB
hvort verið búnir að sýkjast eða
verið ómóttækilegir fyrir veikina.
Eru því engar líkur fyrir því, að
þeir hafi hrunið niður í Skálholti
1403 eða 1404. En nú segir ann-
ámhöf., að þá hafi 3 prestar og
mestur hluti klerka dáið enn í
Skálholti, og aðeins 2 lifað' eftir
þar á staðnum.
Um Kirkjubæjarklaustur er sagt
að þar hafi abbadísin og 7 nunn-
ur dáið úr pestinni, en 6 nunnur
lifað, og hafi þær mjólkað búpen-
ing staðarins. Þetta er ekkert ó-
trúlegt. En hitt nær engri átt,
sem sagt er um mannfallið í
Kirkjubæjarsókn: að til klausturs-
kirkjunnar hafi komið „hálfur
átti tngur hins sjöunda hundraðs
dauðra manna svo talið varð, en
síðan varð eigi reilmað fyrir mann
fjölda sakir.* Það voru þá 795 lík,
sem talin voru að flutt hefðu ver-
ið til kirkjunnar.
Allur þessi mannfjöldi samsvar-
ar íbúum tveggja stórra lireppa.
Á þessum tíma voru oftast tvær
graftrarkirkjur í stærri hreppum.
Það mátti ekki sektarlaust fara
með lík fram hjá þeim, sem átti
]>ar leg. Og engar líkur eru til
þess, að í Kirkjubæjarklausturs-
sókn hafi búið 795 menn, hvað þá
meira.
En miklar líkur eru fyrir því,
eins og síðar mun sýnt, að úr
pestinni hafi fallið % allra lands-
búa. Það er nokkurnveginn víst,
að þessi mikla veiki, sem í fyrstu
var ,kölluð plágan mikla, geisaði
um Suðurland síðari hluta sumars
1402 og fram á vetur 1402—1403.
Heitbrjef Norðlendinga, sem síð-
ar verður vikið að, bera það með
sjer, að pestin er komin norður í
Húnavatnssýslu uni áramótin
1403, og fór hún svo um Norður-
og Austurland þann vetur. En ein-
hver slæðingur mun hafa verið af
lienni fram undir vordaga 1404
um Suðurland. Má ætla, að þá hafi
sýkst það fólk, sem flúið hafði úr
öðrum hjeruðum áður en pestin
náði því. — Enginn tók veikina
nema einu sinni. Má vera, að ver-
gangslýður úr norð-austurhjeruð'-
unum hafi flúið suður, undan
veikinni, og veikst svo þar, er
Nýi annáll 11,
hann kom í gömlu pestarbælin.
Yfirleitt mun pestin hafa orðið
raannskæðust meðal fátækling-
anna og mest allur vergangslýð-
ur þá fallið. Enda verður ekkert
vart við hann í landinu fyr en 25
—30 árum eftir Svarta dauða. En
á síðari hluta 14. aldar voru all-
ai sveitir fullar af farandlýði og
landshornaflækingum.
Jeg hefi sagt hjer að framan,
að Nýi-annáll væri óábyggilegt
heimildarrit. Benda má á nokkur
dæmi. í ]iessum annál er sagt frá
hinum mestu kynjasögum, sem
höf. hefir trúað'. Hann segir frá
hví samhliða frásögn sinni um
pestina, að 1403 hafi maður einn
í Noregi legið 3 ár í klettaskoru
sofanxli eða í dauðadái, og engin
óargadýr grandað honum. Svo
reis þessi maður upp heill heilsu
og lifði í mörg ár eftir það. Höf.
ber Árna biskup Ólafsson fyrir
þessari vitleysu. — Við frásögnina
um árið 1406 segir liöf. eftlr sama
biskupi, að kona ein í Noregi hafi
druknað, og fundist sjórekin á
eftir. Þegar átti að jarða hana
næsta dag, fanst nýfætt barn lienn
ar lifandi undir skikkju þeirri, er
hún var í. Margt fleira óskaplega
vitlaust segir höf. eftir þessum
Árna biskupi „milda“, sem dvald-
ist hjer á landi með biskupstign
1415—1419. Ekki getur höf. þess,
að hann hafi sjálfur heyrt biskup-
inn segja frá þessum undrum. Má
vera, að þessar sagnir, sem eftir
honum eru hafðar, liafi gengið
mann frá manni og aflagast í
meðferðinni.
Þegar liöf. annálsins kemur í
frásögn sinni að árinu 1414, segir
hann frá þeim merkilega atburði,
að á Leirá í Borgarfirði hafi stór
klettur, 6 faðma ummáls og mann-
hæðarhár, færst sjálfur úr stað
12 faðma upp á móti brekkunni.
Þó stóð kletturinn áður mjög
djúpt í jörðu niður. Þessi kynja-
saga hefir sennilega gengið lengi
manna á milli og loks borist til
eyrna höf. og hann tekið hana
trúanlega og þótt annálsverð. En
af öllu þessu má marka trúglrni
hans á aðrar gamlar munnmæla-
sagnir upi pláguna á Suðurlandi.
Tvö brjef í fornbrjefasafninu
eru ábyggilegustu heimddirnar
sem til eru um pestina. En þai\.
segja lítið'. Væru þau ekki til
mundi jeg efast um að nokkur
pest hefði gengið yfir landið í
byrjun 15. aldar. Annað brjefið,
kallað heitbrjef Norðlendinga, er
samið að Grenjaðarstað 25. des.
1402. Hitt lieitbrjefið er ritað að
Munkaþverá 16. jan. 1403.
í fvrra brjefinu lofa menn
sankti Mariu miklum gjöfum og
bænahaldi, lienni til heiðurs og
virðingar, „móti þeirri ógurlegu
drepsótt, sem þá fór vestur eftir
landinu, í hverri mikill fjöldi
lærðra og leikra, ríkra og fátækra
fyrir sunnan land, í Húnavatns-
sýslu, Skagafirði, þá þegar með
fljótum atburðum andast hafi,
svo að víða var aleytt bæði af
prestum og leikmönnum“.*
Brjefin erú eklci frumrit, eins
og orðalagið sýnir. Þau eru af-
skriftir, rituð um og eftir 16. öld
af sjera Gottskálk Jónssyni í
Glaumbæ. Þessi brjef eru hvergi
til nema í brjefasyrpu hans. Það
er eigi ólíklegt að orðalagið á
þessum heitbrjefum sje nokkuð á
annan veg en hefir verið í frum-
brjefunum. Oft hafa frumrit aflag
ast í afskriftum, eins og kunnugt
er. Þegar sjera Gottskálk reit
brjefin, sem máske hafa verið sum-
staðar illlæsileg eða skemd,voru til
i annálum og á vörum þjóðarinn-
ar ýmsar ýkjusagnir um Svarta-
dauða, sem sennilega hefir haft
áhrif á orðfæri lians á brjefunum
t d. þessa setningu: „Svo víða var
aleytt af prestum og leikmöpnum.“
Telja má víst að aleytt hafi hvergi
orðið, þótt á einstökum fáeinum
bæjum hafi flestir dáið.
1 öðrum annálum** og Árbókum
Espólíns er sagt að pest þessi hafi
aleytt heil hjeruð og þegar 12 eða
15 menn fóru með lík til grafar
komu stundum eigi heim lifandi
nema 4—5 af þeim.*** Af hlutf.
milli þessara talna var svo álykt-
að, að á öllu landinu hefðu fallið
* ísl. frbs. III. 680—81.
í síðara brjefinu, frá Munka-
þverá er miklu heitið „í móti ^eim
hræðilega manndauða, sem þá stóð
hæst yfir“. (ísl fbrs. III.682—83).
** ísl. ann. 369.
*** Árb. Esp. I. 122—25,