Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.1935, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
195
er Valgerður hjet, og fór á sömu
leið um hana, er hún varð gjaf-
vaxta, að henni var rænt frá Helga
felli af Sveini Sturlusyni í
Hvammi. Jón Loftsson miðlaði þar
málum sem fyr. — Eigi er ósenni-
legt að mæðgur þessar hafi verið
í einhverju um fram aðrar konur,
er svo var eftir þeim sóst, sem
raun ber vitni. Enda segir Sturl-
unga um Hallgerði, „að hún hafi
verið kvenna vænst og merkileg-
ust og mestur skörungur að öllu“.
Árið 1184 gerðist sá atburður
að Helgafelli, er talinn mun allra
merkastur, og má segja að með
honum komi fram það, sem Gestur
Oddleifsson hugði, er hann sagði:
„Þangat hefi ek oft ljós sjet“. En
þessi atburður var flutningur
klaustursins frá Flatey til Helga-
fells. Helgafellsklaustur heyrði til
Ágústínusarreglunni og voru þar
kanokamunkar. En sá var meðal
annars munur á kanokanmnkum
og öðrum, að þeir höfðu 'leyfi til
að giftast og eignast börn. Sjálfur
staðurinn að Helgafelli og kirkj-
an voru helguð Maríu mey og Jóni
postuia.
Fyrstu fjögur árin, sem Helga-
fellsklaustur starfaði var þar ábóti
Ogmundur Kálfsson, sá hinn samí
er stofnaði klaustrið í Flatey.
Ogmundur var hinn mesti skör-
ungur og má nokkuð marka á því,
hversu hann var metinn, að hann
er einn af þeim þremur, er nefnd-
ur er til biskupskjörs, þegar Þór-
lákur Þórhallsson var valinn til
þess embættis.
Helgafellsklaustur, gerðist
ærið auðugt er fram liðu
tímar. — Gaman er að bera
saman, hversu klaustrinu hefir
fleygt fram um efni, og birti jeg
því skrá þá, sem Ogmundur ljet
gera yfir eignir klaustursins 1186.
Þá á klaustrið „fjögur lönd þau er
fara saman með eyjum, kýr 20,
yxn 2, 8 hross, 20 hundr. í
búsgagni og húsbúnaði, kvörn og
selnet. Tvö skip, annað áttræðt,
en hitt sexræðt. Messuklæði og alt
annað kirkjuskrúð. Klukkur 4 og
skrín. Þau fje öll virði jeg til þrjú
hundruð hundraða“, segir Ög-
mundur að lokum. (D. I. bls. 282).
Eigi leið á löngu áður en klaustr
inu fór að berast gjafir, áheit og
próventufje. Einn af þeim fyrstu
stöðum, sem Helgafellsklaustur
hlýtur að gjöf, munu vera Þránd-
staðir í Neshreppi, utan Ennis,
og er gefandinn Æsa hin auðga að
Hólmlátri. Margt eldra fólk sótti
í klaustrið, af því að þar þóttist
það geta lifað hægu lífi og rólegu,
síðustu æviárin, Fólk þetta gaf oft
ast með sjer til klaustursins allar
eignir sínar í próventu, Jafnan
mátti próventufólk ekki halda
neinu eftir af eignum sínum, nema
einni kistu og sæng, og skyldi það
þó einnig verða eign klaustursins
eftir þess daga. Oftast áskildi pró-
ventufólk sjer að fá á ári hverju
tiltekna álnatölu af voð, svo og
skæði og ýmislegt fleira. Mjög gat
verið frjálslegt um próventufólk
klaústursins. Það má.tti t. d.
byggja sjerstofur, hafa sjerþjóna,
ganga til máldrykkju á stærstu
hátíðum, og hafa fæði sem bestu
menn staðarins. Þess er meira að
segja getið um próventukonuna,
Ingveldi Helgadóttir, að hún á-
skilji sjer meðal annars að mega
láta brugga sjer öl á kostnað stað-
arins, ef hún hafi malt tH. (D. í•
VIII, bls. 332).
All misjafnt var það hversu
miklar þær eignir voru, er pró-
ventufólk lagði á borð með sjer til
klaustursins. Árið 1364 gefur t. d.
Halldóra Loftsdóttir með sjer í
próventu jarðirnar Hóla (Hóla-
hóla), Garða og Þæfustein, allar
í kringum Jökul. Tæpast verður
sagt að þar hafi verið skorið við
neglur. (D. 1. III, bls. 201). Oft
bar það við að bændur gáfu
klaustrinu jarðir, gegn því að
sonum þeirra eða frændum væri
kent þar til subdjákns (aðstoðar-
présts). Þannig lætur Einar Þor-
láksson árið 1362 klaustrinu í tje
jarðirnar Botn og Þórustaði, gegn
því að Þorbjörn frændi hans fái
þar kost, ldæði og kenslu, þar til
hann fái prestsvígslu. Einnig fái
liann frá klaustrinu, þá er liann
vígist, messuklæði, kaleik og 5
lindr, í bókum. (D. 1. VI, bls. 13).
Árið 1488 gefur Loftur Jónsson
klaustrinu jörðina Hraunhafnar-
bakka í Staðarsveit, gegn því, að
Narfa syni hans sje kent þar til
subdjákns. (I). í. VI, bls. 613).
Stundum gáfu menn klaustrinu
heilar jarðir fyrir legstað sinn, en
þó einkum, ef þeir voru í einhverju
brotlegir við kirkjuna. Einar Þor-
láksson, bróðir Ketils hirðstjóra,
gaf klaustrinu jörðina Hrauns
fjörð, gegn því að vera grafinn að
Helgafelli. En svo átti og klaustrið
einnig aftur á móti, að gefa þurfa
mönnum að Helgafelli sex fjórð-
unga smjörs á hverjum ártíðar-
degi hans, og segja sálumessu og
nefna hann til bænar hvern sunnu-
dag.
Ósjaldan bar það við að
menn arfleiddu klaustrið að eign-
um sínum, eða nokkrum hluta
þeirra. Þegar Halldór prestur
Loftsson á Möðruvöllum deyr, arf-
leiðir hann Helgafellsklaustur að
300 vaðmála og auk þess 5 hndr.
í lausu fje. (D. í. III, bls. 445 og
D. I. III, bls. 675).
Á þann veg sem að framan er
lýst eignaðist klaustrið ógrynni
fjár í lausum aurum, jörðum og
fríðu. Samkvæmt máldaga Helga-
fellsklausturs 1377 á klaustrið 47
jarðir auk ýmissa ítaka víða um
land, En 20 árum síðar eru eignir
klaustursins taldar 65 jarðir, 15
eyjar óbygðar, auk fjölmargs
annars. Þá eru heima á staðnum
og útibúinu (líklega Saurum) 30
kýr, 22 kálfar, 87 naut, 42 hross
auk sauðfjár. Flestar klaustur-
jarðirnar voru leigðar til ábúðar
og fekk klaustrið eftir þær gild-
an arð. Vel má marka af því
hversu Helgafellsklaustur hefir
auðgast af að leigja jarðir sínar,
að Hraunskarðsjörð 20 hndr.
að dýrleika er bygð fyrir 18 vætt-
ir fiska. En hjér má geta þess til
skýringar, að þá lá undir Hraun-
skarð verstöð sú, sem nú er nefnd
Hellissandur.
Stundum Ijet klaustrið í tje fje
til biskupa eða Skálholtsstaðar.
Jón Egilsson segir frá því í Bisk-
upsannál sínum, að Stefán Jóns-
son biskup hafi riðið vestur undir
Jökul 1511 og hafi í þeirri ferð
dvalið viku að Helgafelli. Áður
biskup riði í brott gaf klaustrið