Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1937, Blaðsíða 6

358
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Ornefni í landi Hóla
verða að varðveitast.
Hit Gunnlaugs Björnssonar um
llóla í Hjaltadal, gefifS út af Hóla-
skóla, hefir verið nefnt í blöðun-
um, 0{r skal hjer ekki efnt til rit-
dóms um það, en aðeins drepa á
sjerstakt atriði, sem ritið minnir á.
Einn kafli ritsins er um „ör-
nefni o" byggingar11 á Hólum.
Eins o<r von er til er þar mjö*r
fljótt yfir farið, en mjögr tel jejr
mhsagt er svo er sa<rt í upphafi
]>e>ss kafla: „Ornefni eru fremur
fá í Hólalandi“ o. s. frv. Þessi
missögn mun sprottin af takmörk-
uðum kunnugleikum höfundarins.
Hið rjetta er, að örnefni í landi
Hóla eru mjög mörg, hvað sem
um það má segja hve merk þau
eru allflest. Er eðlilegt að margt
sje þarna um örnefni því víðáttu-
juikið land er um að ræða. T. d.
nær Hólaland þvert yfir fjallgarð-
inn milli Skagafjarðar og Eyja-
fjarðar, niður í botn Hörgárdals í
Eyjafirði.
Bók Gunnlaigs Björnssonar
gefur tilefni til að minnast þess,
hve æskilegt væri að bókfest væru
öll örnefni í Hólalandi, og önnur
örnefni utan nóverandi landar-
eignar Hóla, er tengd eru við Hóla
og „Hólamenn".
Eins og kunnugt er hefir oltið
á ýmsu um veg og gengi Hóla-
staðar og Hólaskóla á undanförn-
um árum. Hafa meðal annars orð-
ið alltíð mannaskifti á Hólum. Er
það eitt ærin ástæða til þess að
örnefni glatist og gleymist.
Jeg veit aðeins einn mann, sem
fær er um að semja örnefnaskrá
yfir Hólaland, en sá maður er líka
svo vel fær um það sem mest má
verða. Sá maður er Jósep Björns-
son fyrverandi kennari og skóla-
stjóri á Hólum, nú bóndi á Vatns-
leysu í Viðvíkursveit. Jósep hefir
dvalið um meira en hálfrar aldar
skeið sem fullþroska maður á Hól-
um og í nágrenni Hóla, og veit
tvímælalaust best, allra manna nó-
•
lifandi, deili á örnefnum á Hólum
og sögnum og atburðum sem við
þau eru ltend. Nær það ekki ein-
göngu til hinna eldri örnefna, en
sömuleiðis til ýmsra nafna er
mvndast hafa í tíð bændaskólans,
í sambandi við framkvæmdir á
Hólum og þá menn er þar liafa
starfað.
Þrátt fvrir háan aldur er Jósep
enu ungur í anda og hinn kvik-
asti.
Með þessum línum vil jeg bera
þá ó'k fram við Jósep, að hann
taki sjer fvrir hendur að semja
ýtarlega örnefnaskrá Hólastóls og
Hólamanna, sem liann er einn
manna fullfær um. Jeg vona að
sn ósk mín verði svo vel studd,
fyrst og fremst af Skagfirðingum
og núverandi Hólamönnum, að
hinn aldni skólastjóri „Jósep á
Hólum“, fái ekki að sit.ja í friði
að biii sínu á Vatnsleysu, nema að
haun vinni þetta verk. En vinni
hann það, veit jeg að hann mun
hljóta þakkir fjölda núlifandi
Hólamanna, og þó miklu fremur,
þakkir allra þeirra er á ókomn-
um árum nefnast Hólamenn og
beina hlýjum hug „heim að Hól-
um“.
Af því það kemur við örnefn-
um á Hólum, vil jeg minnast á
tvö smáatriði í hinni umræddu
bók, Ilólar í Iljaltadal. Á bls. 8 er
stuttlega lýst túninu á Hólum og
meðal annars komist svo að orði:
„Lækur fellur um það þvert, ná-
lægt miðju. Hann rennur um
djúpa lág*) í austurhluta vallar-
ins, en neðar fellur hann um jafn-
lendara svæði. Lækur þessi hefir
verið aðalvatnsból Hóla, þangað
til vatn var leitt í hús, enda eru
helstu byggingar staðarins ör-
skamt sunnan við læk þennan, og
svo hefir það verið frá upphafi“.
*) Lág þessi er venjulega nefnd
„gilið“. „Út í gil“ er sagt heima
á Hólum. Gilið var áður mestalt,
utantúns, en var tekið til ræktun-
ar, garða og túns, er „Gróðrar-
stöð“ var sett á Hólum í skóla-
stjóratíð Sig. Sigurðssonar.
í kaflanum um örnefni er minst
á „Gvendarbrunu", sem var lind
í túninu, örskamt norðan við læk
þennan. Því miður verður að
segja „var“, því fyrir fáum árum,
er mikið var unnið að túnrækt á
Hólum, var túnið sljettað um-
hverfis lindina, og svo fast að
gengið, og með svo litlum skiln-
ingi á gildi fornra menja, að
Gvendarbrunnur var fyltur af
grjóti og lækurinn frá honum
lagður í lokræsi, og alt gert að
sljettum velli.
En því minuist jeg á þetta, að
það mun ekki með öllu rjett vera,
að hinn umræddi lækur sje liið
forna aðalvatn-ból Hóla. Gvend-
arbrunnur var hið forna og helga
vatnsból Hólastaðar. Svo hagaði
til meðan „Gamli bærinn“ stóð,
vestan við kirkjuna, að beint var
að ganga og ekki langt, af enda
bæjarstjettarinnar norður yfir
lækinn og í Gvendarbrunn. Fyrir
25 árum síðan sá enn móta fyrir
fornri stjettarhleðslu þessa leið,
sjerstaklega þar sem stjettin hafði
verið lögð yfir lækinn.
Eðlilegar ástæður eru fyrir því,
að Hólamenn hafa farið yfir læk-
inn eftir vatni. I læknum var lje-
legt neysluvatn því hann á upp-
tilk sín að nokkru í mýrum og
jafnvel mógröfum. Ennfremur lá
aðalheimreiðin að bænum yfir
lækinn noklcru ofar en gegnt bæn-
um, og hefir það ekki bætt um.
Lækurinn hefir því varla verið
notaður nema sem þvotta- og
brynningarvatnsból, en neyslu-
vatn vafalaust sótt í Gvendar-
brunn, því í honum var hið tær-
asta og besta drykkjarvatn er á
varð kosið. Til gamans má geta
þess, að ekki er laust við að nokk-
ur átrúnaður hafi haldist á Gvend-
arbrunni og vatni úr honum, alt
fram á vora daga. Man jeg að
sótt hafi verið vatn þangað handa
sjúkum mönnum, þegar mikils
þótti við þurfa.
Á uppdrætti þeim, sem er í bók-
inni á bls. 74, eru því miður smá-
villur, og að sumu leyti er hann
hvergi nærri vel gerður, en á því
á höfundur bókarinnar vafalaust
enga sök. T. d. er örnefnið Trað-
arkot ekki sett á rjettan stað.