Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.1942, Blaðsíða 10

90
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
JEG hlýddi nýlega á útvarps-
erindi Jónasar læknis
Kristjánssonar, sem fjallaði um
vanheilsu sem stafa mundi af
vanefnum fæðunnar, og á hinn
bóginn fjallaði erindi læknisins
um það tómlæti lækna, sem viðr-
ar fram af sér baráttuna gegn
orsökum þeirrar vanheilsu, sem
skortur bætiefna veldur í mann-
heimi.
Manni dettur í hug, að tóm-
lætið, sem Jónas drap á, í lönd-
unum — þögn læknanna við
hrópandans rödd og vantrú
þeirra á nauðsyn góðrar fæðu
sem gæti komið í veg fyrir
marga sjúkdóma — stafi af því,
að læknarnir, þorri þeirra, dragi
sig 1 hlje og telji sjer trú um, að
rödd hrópandans sje hjegilja, m.
a. fyrir þá sök, að þeir vilji
hálft í hvoru hafa mikið að gera
— mikla atvinnu.
Svo sem nærri má geta, er jeg
eigi þess umkominn, að leggja
vísindaleg orð í belg, þar sem
Jónas læknir Kristjánsson og
andstæðingar hans eigast við.
En alþýðlegur vitnisburður
hefir sitt gildi í öllum áttum,
þegar um lífið sjálft er að tefla,
eða heilsu manna ellegar van-
heilsu.
Alþýðleg eftirtekt hefir stund-
um mikið til síns máls. Jeg ætla
að leiða hana sem vitni í þessu
máli.
Reykvíkingar kannast við Pál
Stefánsson frá Þverá. Hann ólst
upp að Þverá í Laxárdal, í S-
Þingeyjarsýslu, íslensku heimili
í þess orðs bestu merkingu. Jón
Jóakimsson fóstri Páls var þjóð-
kunnur þrifnaðarbóndi og konur
hans íslenskar ágætishúsfreyj-
ur. Jón sagði sögu manni ein-
um, að hann hefði langa æfi
lagt til bús síns 15 pund af hveiti
árlega. Þar var þó kirkja og
veittar góðgerðir presti og
messufólki, svo að meira var
um að vera þar að Þverá en á
öðrum sveitabæjum. Sykurkaup
Eftir QUÐMUMD
munu hafa verið í hlutfalli við
hveitikaupin. En þarna var ís-
lenskur búmaður í besta lagi,
árið um kring og þó haldið spar-
lega á öllu í búri og baðstofu.
Jón á Þverá átti þrjá syni og
þrjár dætur, sem upp komust.
Tvær dætur hans náðu áttræð-
um aldri. Ein lifir enn, á átt-
ræðisaldri. Einn sonur Jóns dó
um sextugt, annar (Jón frá
Þverá, lengi í versl. Edinborg í
Reykjavík) er kominn yfir áttr-
ætt. Sá þriðji, Benedikt frá Auðn
um, dó á tíræðisaldri. Öll voru
systkinin neytslugrönn (spar-
neytin), smávaxin og virtust
vera þreklítil. Varla verður vje-
fengd sú getgáta, að þessi systk-
in hafi orðið svo langlíf, sem
raun varð á, vegna „dýrðlegra
matarráða" í föðurgarði og
móðurhúsum; því að lengi býr
að fyrstu gerð, segir gömul
reynsla.
„Dýrleg (eða dýrðleg) mat-
arráð“ eru nefnd í einni Biskupa
sögu og þess getið, að biskups-
frúar söknuðu margir — hún
druknaði — „vegna hennar dýr-
legu matarráða“. Nú er sagt um
góðar konur: „Hún er góð mat-
móðir“. Og enn fremur: „Þar
er (eða var) góð matarvist".
öll þessi orðatiltæki sýna og
sanna, að „einföld alþýða“ og
„sauðsvartur almúgi“ skildi og
mat gildi ,,undirstöðumatar“.
j f hitt eð fyrra vat nefnd skip-
uð — ef jeg man rjett — sem
átti að kynna sjer matarmál
vor og leggja á ráð til úrbótar
þar sem ábótavant kynni að
vera. En um þessi málefni þarf
engum getum að leiða. Matar-
æði fslendinga eins og það var
á Þverá alt til ársins 1880, og á
ótal góðum bændabæjum, er
auðskilið mál og þarf ekki að
fara í grafgötur eftir úrlausn-
um.
FRIÐJÓMSSOM
v
Um 1880 hófst kaupfjelaga-
verslunin hjer á landi. Þá breytt-
ust lifnaðarhættir í sveitum með
því ofurmagni illrar hveititeg-
undar, afhýddra hrísgrjóna og
sykurs, sem bændur tóku þá
fram yfir rúg og heilgrjón. Hvít-
ur sykur útrýmdi kandís. Rúg-
mjöl, misjafnt að gæðum, flutt-
ist inn í stað rúgs.
Jeg man það vel, að jeg mal-
aði rúg í kvörn í eldhúss horni.
Og brauð úr því mjeli var etið
samdægurs — sætt og munn-
tamt.
Jeg hefi aldrei bragðað jafn-
gott brauð, síðan hætt var að
mala korn í landi voru — nema
eitt sinn á Kolviðarhóli, pott-
brauð, sem var seytt við jarð-
hita. — Þessum sannkallaða
kviðburði verður ekki hnekt með
þeirri viðbáru, að bragðlaukar
gamals manns „gangi af göflun-
um“, tapi sjer með aldrinum.
Þá var mjólkurmaturinn fyrr-
um: rauðseydd heilgrjónamjólk
Sog ket eða harður fiskur í þokka
bót, rúgbrauð og flot eða súrt
ifsmjer áþekt gróðaosti.
Það vita allir hestamenn og
hafa vitað, að reiðhesta og aðra
klára verður að ala á kostafóðri
til þess að þeir verði fjörugir og
.sterkir. Menn og konur þurfa
kjarnamat (undirstöðu-mat svo
kallaðan) til þess að líffæri
fólksins nái þroska og seiglu.
Kenning Jónasar læknis er
auðskilin hverju mannsbarni,
sem er svo vitiborið, að það get-
ur numið fermingarfræði. En
það brennur við enn í dag, að
vitringum er hulið, það sem ein-
feldningar geta skilið. Lærdóms-
hroki fræðimanna er enn þránd-
ur í margri götu.
★
Þegar jeg var unglingur, bjó
í grendinni bláfátækur bóndi,
ómagamaður. Hann hafði 20 ær