Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.1942, Blaðsíða 4

316
LJCSBÓK M0RGUNBLAÐ3INS
ÖRNEPNI Á AKRANESI
Eftir Björn Bjarnarson í Grafarholti
f tímaritinu „Sveitarstjórnar-
* mál“, 1. hefti 1942, er rit-
gerð um Akranes. Sumt í henni
sýnist í lausu lofti byggt. Þar
segir akrarnir hafa verið
í Görðum . . . og þar fyrir vest-
an“. Þótt akuryrkja kunni að
hafa verið mest og ef til vill
lengst stunduð frá Görðum, vegna
þess að á heimalandi þeirrar jarð-
ar, Skaganum, voru mest og best
skilyrði til þess, hefir kornrækt
verið stunduð um nesið alt, a. m.
k. í hálfhring um Akrafjall, frá
Innra-Hólmi, sunnan á nesinu, til
til Hvítaness, norðan á því. Fyrir
60—70 árum var jeg þar vel kunn
ugur. Sá þá en greinilega fyrir
ökrum (akurreinar) þar á mörg-
um stöðum. Gæti jeg trúað, að
þetta sæist enn sumsstaðar, t. d.
á snoppunni suður frá bænum
Innra-Hólmi, á Hvítanesi og víðar.
Býlanöfnin: Gerði á Inn-nesinu og
Arakot á Ut-nesinu, benda til ak-
uryrkju þar. En ástæðan til þess,
að akuryrkja hefir gefist vel á
Akranesi, er sú, að þar er með
sjónum fram sandblendinn jarð-
vegur, og sandurinn kalkefnarík-
ur (skeljasandur), jörðin því hlý
og frjó.
Furðulegur samsetningur (í á-
minstri ritg.), og algerlega raka-
laus, er þetta: „. . . nafnbreyting
varð á nesinu eftir að kornrækt
lagðist þar niður . . . Hið nýja
nafn var Skipaskagi". -— Og enn
fremur: „. . . síðar færðist nafnið
yfir alt nesið, en það er fyrst á
síðari áratugum að nafnið Akra-
nes hefir aftur rýmt út heitinu
Skipskagi. Annars var nesið í
byrjun þessarar aldar jöfnum
höndum nefnt Akranes og Akra-
skagi“(!)
Sennilega hefir aldrei, síðan
landið bygðist, neinum heilvita,
hugsandi manni komið til hugar
að efast um, að með nefninu
Akranes væri, eins og í Land-
námu, átt við allan landtangann
milli Hvalfjarðar og Grunnafjarð-
ar, fyrir utan eið það, milli Eið-
isvatns og Hólmavatns, sem tengir
nesið við meginlandið. Eið þetta
er nálægt 1 km. að breidd. Að
öðru leyti er Akranes umflotið;
því árnar, Aurriðaá og Kalmansá,
er úr vötnunum ren'na, falja hvor
út í sinn fjörðinn. — Auk heild-
arnafns nessins og fjallsins (Akra-
fjalls), sem tekur yfir meginhluta
nessins, hefir þar snemma mynd-
ast fjöldi örnefna. Eru þar mörg
nes sjernefnd, víkur, ósar, vogar;
en ysta tá Akraness, er lengst
skagar út í Faxaflóa, er Skaginn,
sem var hluti úr heimalandi
Garða, útróðrar- og lendingar-
staður Garðabænda (líklega
Heimaskaga vör). Aðfluttir menn
úr nágrenninu hafa snemma feng-
ið uppsátur á Skaganum, þeir er
bjuggu norðan fjalls á nesinu, við
iGrunnafjörð, sem allan fjarar út,
svo þar var ekki útræði, svo og
Leirársveitarbúar e. t. v. Þá er
Skaginn varð stöð margra skipa
hefir Skipaskaganafnið orðið til.
Og enn heitir hann svo að lög-
um, sbr. t. d. lög 16. júní ’64, um
„löggilding Lambhúsasunds á
Skipaskaga“, lög 16. nóv. ’07, um
Skipaskaga læknishjerað „með
læknisbústað á Skipaskaga“.
í dagl. tali hefir nafnið oft ver-
ið stytt í Skaga. Þannig yrkir
H. P. (í Saurbæ): „Skipin út á
Skaga skötur og ýsur draga“. Og
Resen ritar: „Skagen paa Agg-
arsnes“. — í uppsveitum Borgar-
fjarðarhjeraðs hjet alla 19. öldina
„að fara út á Akranes", þótt ekki
væri farið nema á Inn-nesið. En
oft var einnig farið „út á Skaga".
— Þótt Akraskagi hefði getað
verið rjettnefni, eigi síður en
Skipaskagi, hefir það nafn aldrei
verið notað, og Skipaskagi aldrei
rýmt út nafninu Akranes.
Höf. fyrnefndrar ritg. hyggur,
að í fornöld hafi ekki verið skóg-
ur . . nema eitthvað innst á
nesinu“. Yst á því er Jörundar-
Holt (=■ Garðar), ofan við Skag-
ann. Líklegt að þar hafi verið holt
(skógur, eða viði vaxið) þá er svo
var nefnt. Á norðanverðu nesinu
er Arkarlækur, og þar upp frá í
fjallinu Kjalardalur. Þjóðsagan
um uppruna þeirra örnefna: að í
Arkarlæk hafi skip verið bygt, er
nefnt var Örkin, úr heimafengnu
timbri, og kjaltrjeð fengið úr
Kjalardal, bendir til að þar hafi
skógur verið. (Sbr. Botnsdals-
skóg, og skipið, er fermt var við
>
Illaðhamar; Landnáma).
Landnáma segir að ytri landa-
merkin milli Bresasona hafi verið
um Reyni. Hygg jeg að þar sje
stafsetningarvilla, eigi að vera
Rein, og sje átt við bergrein
(festi) þá, er liggur frá suðvest-
urhorni Akrafjalls, vestan við
Reynis- (Reinar) -bæina, niður að
sjó hjá Krossi. Rein þessi er á-
kjósanlegt landamerki. — Eystri
merkin er líklegt að haíi verið
þau, sem nú eru milli Stóru- og
Litlu-Fellsaxlar. Landamerki eru
víða óbreytt frá fornöld.
Nú skal greina upprunann að
því, að farið er að nefna Skagann
Akranes.
Vorið 1871 var jeg um tíma á
Skaganum, til að koma á sjó og
læra árarlagið. Formaðurinn var
Halldór á Grund, er svo var sagt
um í formannavísum:
„Hýr, á lundahaganum
Halldór stundar veiði,
skýr, óbundinn baganum
býr að Grund á Skaganum".
Var þá í smíðum fyrsta verslun-
arhúsið á Skipaskaga, bygt á
Bakka, fyrir botni Lambhúsa-
sunds. Yfirsmiður var Jóhannes
Jónsson úr Rvík (Jóhs með val-
brána; hann bygði húsið Suðurg.
8 í Rvík og bjó þar. Valgarður
Breiðfjörð var lærlingur hjá hon-
um við húsasmíðina á Skaganum).
Eigandi hússins, og fyrsti kaup-
maður búsettur á Skipaskaga, var
Þorsteinn Guðmundsson. Hann
var ekki óþjóðlegri en þá gerðist
um verslunarmenn; en verslunar-
lærður og upp alinn var hann við
danskar verslanir í Keflavík og
Rvík, þar sem öll bókfærsla, reikn
ingar og brjefagerð var á dönsku
Frh. á bls. 320.