Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.1945, Blaðsíða 11

LESBÖK MOIÍOUNBLAÐSINS
203
ÁSÆLNI KONUNGSVALDS-
INS FYRR Á TÍMUM
— Eftir S. K. Steindórs —
Þóra var talin „lærð“ kona, og
tekið fram að hún hafi kunnað
„reikningslist“. Larn hafði hún átt
með Þorkeli nokkrum Jónssyni, ætt-
uðum af Álftanesinu; giftust þau
síðar, svo að barnið er var sonur,
gæti orðið arfs aðnjótandi eftir þau.
Ekki áttu þau fleiri börn. Þessi son-
ur var Gísli á Setbergi, annálsrit-
ari. IJann var maður listfengur,
drátthagur vel og listaskrifari, enda
fjekkst hann við að afrita bækur
fyrir fólk, og einnig stundaði hann
bókband, en bóndi var hann í lak-
asta lagi. Þóra móðir hans ljest um
1716, og erfði Gísli eftir hana, auk
jarðarinnar, nokkurt lausafje, en
það rýrnaði fljótt í höndum hans,
og árið 1722 var svo komið, að hann
seldi til framfærslu sjerGuðm.nokkr
um Guðmundssyni, þrjá fjórðu hluta
jarðarinnar, og er Gísli dó, árið1
1725, eignaðist Guðmundur þann
fjórða part jarðarinnar sem eftir
var. — Nafn Gísla hefir því ekki
geymst vegna búhygginda hans,
heldur vegna þess að hann ritaði
annál einn mikinn, sem nær yfir
tímabilið 1202—1713. Ileitir hann
Setbergsannáll, og er prentaður í
Annálasafni Bókmentaf jel. 4. b. 1—3
h. — Aldrei var Gísli við konu
kendur.
Seltjarnarneshreppur var á þeim
tíma talinn með Gullbringusýslu,
en skömmu fyrir síðustu aldamót
var Seltjarnarneshreppur innlimað-
ur í Kjósarsýslu, og eru þar síðan 4
sveitar-fjelög, en voru lengst af ekki
nema 3. Á þessum tíma telst mjer
til að verið hafi 73 jarðir og hjá-
rein
leigur í Seltjarnarneshrepp. Voru
41 þeirra konungseign. Neskirkja
átti Nes og 21 jörð og hjáleigur í
tilbót. Árið 1397 er Vilkins-bók er
gerð, átti Nikulásarkirkjan í NesL
allmiklar eignir í jörðum, en þá átti
hún ekki nema þriðja partinn af
heimalandi.
Víkurkirkja eða Jónskirkja í Vík,
sem Oddgeir Þorsteinsson Skálholts
biskxxp (1366—81) vígði árið 1379,
liefir alla tíð verið fátá?k. í vígslu-
niáldaga hennar er sagt að hún eigi
Selsland alt, og •fríðindi í örfyris-
og Akureyjum, reka allan á Kirkjxx-
sandi, og lítið annað, en er Jarða-
bókin var tekin, átti hún ekki ann-
an en Sel, með einni hjáleigu.
Hlíðarhús með hjáleigunni Ána-
naustum, Engey og Laugarnes með
4 hjáleigum, voru einkaeign,, og var
eigandi þeirra jarðeigna allra, Elín
Hákonardóttir sýslum. Gíslasonar
lögm. í Bræðratungu Hákonarson-
ar. Var Elín þá orðin ekkja eftir
sjera Guðbrand í Vatnsfirði Jóns-
sonar prófasts sama stað, Anasonar
í Ögri. Bjó hún þá að Látrum í
Mjóafirði við ísafjarðardjúp.
í Jarðabókinni segir xxfn Engey,
að þar sje hálfkirkja og hefir frá
alda öðli verið ; 'fylgir hún Seltjai’n-
arneshi’epp og þjónar henni prestur
hinn sarni, sem kirkjunni á Seltjarn-
ai’nesi. — Það sýnist vera nokkxxð
mikið sagt, að í Engey hafi veri8;
kix’kja „frá alda öðli“. Því Oddgeii-
biskxxp vígði hana árið 1379. Vax*
liún helguð hinxxm heilaga J\rossi,
heilugxxm píslarvottum: Dionysiusi
Tómasi erkibiskupi og Ólafi kongi.
III. Þorláki, hl. Katrínu og sælli
Sxuxnefu. Var hxin frá xxpphafi
„hálfkirkja^ eins og segir í mél-
daga hennar: „Þar skal syngja ann-
anhvern dag helgan, og dag í viku
urn langaföstu, þanix sem bóndi vill.
Föstxxdag í jTnbrudögunx“. Einnigi
var þar heimamannagrafreitur.
Laxxgarnes var einnig kirkjxxstað-
xxr frá fornxx fari, því Oddgeir bisk-
up vígði þar kirkjxx árið 1379, sem,
helgxxð var Guði til lofs og dýrðar,
vorri frxi heilagri Maríu, Pjetri,
postxxla, hl, Nikxxlási, hl. Úrbani og
sælli Margrjetu. Eftir Vilkinsbók,
átti kirkjan árið 1397 hálft land í
Laugarnesi og ýms fríðindi svo sem
5. hvern lax, er Viðeyingar veiddxx í
Elliðaám.
Árið 1704, er Jarðabókin var gerð,
segir að á Laxxgarnesi hvíli engar
kvaðir frá eiganda. „En af Bessa-
staðamönnum, hefir fyrir fjórum
árxxm síðan, heimtaðxxr verið á
hverju sxxmri, einn heyhestur".
Er það óneitanlega, þó í litlxx sje,
vottxxr um þá taxxmlausu ágengni
kongsmnnna á þeim tíma, við bænd-
ur og búalið. þar sem þeir náðu til.
En furðulangt virðist það vera
gengið, að þeir skyldu set.ja kvaðir
á jarðeignir sem þeim var með öllxx
óviðkómandi, og gefur til kynna
hversu notalegir þeir munxx hafa
verið landsetxxm sínum, sem vorxx
þeirn háðir í hvívetna.
Kjósarsýsla náði á þeim tíma eing
/
1
4