Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1946, Blaðsíða 9

LESBÖK MORGUNBLAÐSINS PBPPBF'-^" ' 245
Kortskissa er sýnir legu býlanna Breiðár og Fjalls. Jökul-
jaðarinn 1904 er heildreginn. Punktalínan sýnir legu jökul-
jaðarins í kring um 1890.
tilheyrir jörðin Hofskirkju og hef-
ur þá líklega verið byggð. En sam-
kvæmt því „Jarðabókar extracti“
yfir Öræfin, sem ísleifur sýslumað-
ur Einarsson skrifaði 1709 fyrir
tilstilli Árna Magnússonar, er Fjall
eyðijörð. „Hefur fyrir 14 árum sjest
til túns og tófta en er nú alt komið
í jökul“, segir í extractinu.
Skammt austur af Felli lá býl-
ið Breiðá. Ekki er það nefnt í Land
námabók, en samkvæmt Njáls sögu
þjó þar í kringum árið 1000 frændi
Síðu-Halls- Özurr Hróaldsson, er
ljet prímsignast af Þangbrandi.
Þar bjó og Kári Sölmund-
arson eftir að hann hafði sæst við
Flosa og gengið að eiga Hildigunni
bróðurdóttur hans. Enda þótt litið
sje á Njálu sem skáldrit, má telja
nokkuð öruggt, að Breiðá hafi til
forna verið talin til stórjarða, því
annars hefði höfundur Njálu varla
látið Kára taka sjer þar bólfesu.
Líklegt er, að snemma hafi verið
byggð kirkja á Breiðá. Hennar er
ekki getið í kirkjutali Páls biskups
frá því um 1200, en þar eru ekki
nefndar nema alkirkjur. Samkv.
máldaga, sem talinn er vera frá
1343 (ártalið ekki öruggt) er Maríu
kirkja á Breiðá alkirkja og liggja
undir hana tvö bænhús. 1363 eru
tvær klukkur og kross frá Breiðár-
kirkju lögð til Stafafellskirkju í
Lóni af þáverandi Skálholtsb.sk.
Bendir það til þess að vegur Breið-
árkirkju hafi þá verið tekinn að
minka, enda er prestsskyldar þar
ekki getið í yngri máldögum. Hálf-
kirkja virðist þó hafa verið þar a.
m. k. fram um 1600. 1697 er Breiðá
enn byggð og 6 hundruð að dýr-
leika, en árið eftir er jörðin komin
í evði. Til er þingsvitni frá mann-
talsþingi, er haldið var á Hofi í
Öræfum, 1. júní 1702. Þar segir m.
a.: „Var hjer svo næst fram borið
um það eyðiból Breiðármörk, sem
konungseign er hálf og bóndaeign
hálf, hvert að er í vatnaklofa und-
ir jöklinum, nærri á miðjum Breið-
ármerkursandi, og aldeilis í eyði
legið hefir nú næstu 4 ár, hver enn
nú er árlega að foreyðast, sem fleiri
aðrar af vatni, grjóti og jöklayfir-
gangi, svo þar sjest ei nýtanlegt
grasland eftir; utan lítill hólmi,
sem húsin hafa á staðið, hver bæði
hafa verið lítilfjörleg og nú mjög
lasin orðin eru, því eitt er aldeilis
niður fallið, en hin tvö, sem til eru,
nærri að falli komin, og trjen flest
öll fúin og fordjöfuð, svo þar með
er það sýnileg meining, bæði und-
irskrifaðra og annara, sem vel til
þekkja, að það býli byggist aldrei
framar, hvorki bóndaeignin nje
kongsins partur“. (Blanda IV, 1,
bls. 147—148). í skrá ísleifs sýslu-
manns yfir eyddar jarðir í Öræf-
um 1712 segir, að jörðin sje „af fyr-
ir jökli, sandi og grjóti; sjest þó til
tópta. Þar hafi verið bænhús og sá
þar til tóptarinnar fyrir fáum ár-
um og garðsins í kring. Þar lá milli
dyraveggjanna í bænhústóptinni
stór hella, hálf þriðja alin á lengd,
en á breidd undir tvær álnir, víð-
ast vel þverhandar þykk, hvítgrá
að lit, sem kölluð var Kárahella,
hverja hann hafði sjálfur fyrir
sinn dauða heim borið, til hverrar
nú ekki sjest. Þó kunna menn að
sýna, hvar hún er undir“. (Blanda
I, bls. 49).
Á meðfylgjandi kortskissu
(mynd 4) eru býlin Breiðá og Fjall
teiknuð inn á herforingjaráðskort-
ið frá 1904. Lega býlanna er ekki
nákvæm, en mun þó ekki fjarri
rjettu lagi. Má m. a. ráða það af
tveimur örnefnum á Breiðamerk-
urfjalli. Þar heitir enn Bœjarsker.
Sker kalla Skaftfellingar lága berg-
eða urðarása og „bæjarsker“ eru
altaf heima undir bæjum (sbr.
Bæjarsker við bæinn Kvísker á