Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1949, Blaðsíða 2

278
LESBÓK MORCUNBLAÐSINS
ný og rjettari kort af íslandi. Koma
þar margir við sögu.
Fyrstan má nefna Guðbrand
biskup Þorláksson á Hólum. Það
er kunnugt um hann, að hann lagði
stund á stjörnufræði og landafræði
og stóð í brjefaskiftum við stjörnu-
fræðinginn Tycho Brahe. — Guð-
brandur mældi hnattstöðu Hóla
fyrstur manna og komst að því að
þeir væru á 65° 44' n. br., og er
það hjer um bil alveg rjett. Seinna
greip hann tækifærið er tungl-
myrkvi varð, til þess að ákveða
lengdargráðuna og mældist hún
13° 30'. Vitað er að hann teiknaði
íslandskort, en það kom aldrei út
undir hans nafni. En árið 1590 kom
út kort af íslandi, útgefið af Orte-
líus, og er sagt að það sje teiknað
af Anders Sörensen Vedel. En kort-
ið getur ekki verið eftir Vedel, því
að hann kom aldrei til íslands og
hefur verið bent á, að hann muni
hafa teiknað það eftir korti Guð-
brands. Er það besta kortið er þá
hafði komið af íslandi.
Sigurður Stefánsson kennari í
Skálholti, sem druknaði í Brúará
aðeins 25 ára gamall, teiknaði kort.
af íslandi og þeim nálægum lönd-
um, er íslendingar höfðu fundið,
Grænlandi, Hellulandi, Marklandi
og Vínlandi. Kort þetta mun hann
hafa teiknað um 1590, og er nú
aðeins til afrit af því, teiknað af
Þórði Þorlákssyni biskupi. Þykjast
menn sjá, að Sigurður hafi stuðst
mjög við frásagnir í Eiríks sögu
rauða, og er Grænland þar eins og
heljarmikill skagi austur úr megin-
landi Ameríku.
★
Næst er að nefna Þórð Þorláks-
son biskup. Hann teiknaði þrjú
falleg kort af íslandi á árunum
1667—70 og eru þau enn til. Hann
styðst þar við mælingu Guðbrands
biskups á Hólum, en sjálfur hafði
hann mælt hnattstöðu Skálholts,
64" 10', -og er það aðeins 3' of
mikið. Þetta eru langbestu kortin.
sem þá höfðu verið gerð af íslandi,
og þar er það fyrst farið að fá
nokkurn veginn rjetta lögun. Minni
kort teiknaði hann seinna til að
sýna afstöðu landsins til Græn-
lands, en þar hefur honum orðið
það á, að setja Krosseyjar fyrir
vestan ísland og Gunnbjarnarsker
þar norður af, og hefur farið þar
eftir öðrum. Honum varð það og
á, að setja Eystribygð á Grænlandi
á austurströndina, og stuðlaði það
mjög að því að viðhalda þeirri
skoðun, að þeim megin á Græn-
landi hefði Eystribygð verið. Norð-
austur af íslandi hefur hann sett
Ægisland, og farið þar eftir teikn-
ingu, sem Jón Guðmundsson lærði
hafði gert.
Til er íslandskort frá 1721, sem
gert hefur verið eftir öðrum kort-
um, og hefur P. Raben stiptamt-
maður látið gera það. Þessa korts
er hjer aðeins getið vegna þess, að
þar kemur nafnið Reykjavík fvrir
í fyrsta skifti (skrifað Röyevig).
★
En nú kemur til sögunnar sá
maður íslenskur, er næstur gengur
Birni Gunnlaugssyni um landmæl-
ingar hjer. Það er Magnús Arason
kapteinn. Hann var sonur Ara Þor-
kelssonar sýslumanns í Haga á
Barðaströnd og Ástríðar Þorleifs-
dóttur (f. 1683). Hann lærði fyrst
í heimaskóla, en var svo 3 vetur í
Skálholtsskóla og útskrifaðist það-
an 1704. Eftir það var hann eitthvað
við nám hjá sjera Páli í Selárdal,
en sigldi svo til háskólans og lagði
þar stund á stærðfræði og naut til-
sagnar Ole Römers. Þótti Magnús
mikill gáfu og lærdómsmaður og
talinn sjerstaklega hneigður fyrir
stærðfræði og stjörnufræði. Hann
var auk þess hinn mesti tungu-
málagarpur, kunni latínu, grísku,
dönsku, þýsku, hollensku, frönsku
og ensku.
Svo er sagt, að í byrjun sænska
stríðsins hafi Magnús kynst frönsk-
um manni, er Cormaillon hjet og
var kastalafyrirliði í Kaupmanna-
höfn. Undraðist hann hvað Magnús
var vel að sjer og talaði frönsku
vel og kom honum á framfæri til
herþjónustu. Aftur á móti segir
Jón Gunnvíkingur að Magnús
hafi farið í herþjónustu út úr leið-
indum, en þrátt fyrir herþjónust-
una hafi hann altaf verið guð-
hræddur og siðfágaður maður. —
Magnús varð fyrirliði í verkfræð-
ingaliðinu og tók þátt í ýmsum
herferðum Dana gegn Karli XII.
Svíakonungi, og í mörgum bardög-
um og umsátrum í Pommern og
Noregi, og þótti alls staðar ganga
vel fram, og iauk svo að hann fekk
kapteins nafnbót. Hann var t. d. í
bardaganum hjá Gadebusch 1712,
þar sem Magnús Stenbock sigraði
Dani, og enn fremur í kastalanum
Frederikshald, þegar Karl XII. fell.
Þegar P. Raben stiftamtmaður
kom úr íslandsför sinni 1720, stakk
hann upp á því að ísland væri mælt
og kvað það bráðnauðsynlegt að
konungur og herstjórn vissu hvern
ig þar hagaði til. Út af þessu var
það að konungur bauð Magnúsi
Arasyni 10. febr. 1721 að fara til
íslands og gera „sjókort af eynni“.
Hefur víst bæði konungur og ráð-
gjafar hans haldið að það væri
ekki mikið verk að mæla þennan
hólma og gera kort af honum.
Til er enn brjef frá Magnúsi,
ritað 20. jan. 1721, þar sem hann
telur upp hver mælitæki og áhöld
hann þurfi að fá til þessa verks og
sundurliðar kostnað við kaup á
þeim, og verður liann samtals 282
ríkisdalir. Hann kveðst og þurfa
að fá með sjer tvo verkfræðinga,
þjón og skrifara og þeir þurfi allir
að fá kaup, og svo þurfi þeir að fá
fæði og hesta, og geti kostnaður
við þetta ekki reiknast minna en
1 rdl. á mann á dag. En hve út-
gjöldin verði mikil, sje ekki hægt