Lesbók Morgunblaðsins - 14.05.1950, Page 10

278
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Þetta var gert með höndum og
fótum, því enga þekkingu hijfðu
menn á að nota hrognkelsanet, enda
ekkert efni að fá til þeirra hluta í
kaupstaðnum. Nokkrir grófu líka
upp holtarætur og suðu eða steiktu.
Einnig tóku menn þang í fjöru og
höfðu til matar ásamt öðru óæti.
Margir hinna fátækari bænda og
nokkrir, þótt bjargálnamenn væru
taldir, lánuðu matbjörg af ýmsum
tegundum — einkum fugl og fisk-
meti — hjá eyamönnum, er greið-
ast átti með lifandi fjenaði að
haustlagi. Þessi viðskifti, sem gerð
voru út úr neyð, þóttu ávalt óhag-
kvæm fyrir bændur, og þurfti
ekki faðir minn og fáir Þorsk-
firðingar að hlíta þeim. Aftur á
móti þurftu Reyknesingar og inn-
sveitámenn að gera það, þeir voru
flestir skuldbundnir eyamönnum
og á þeirra valdi.
Á árunum eftir 1820 fóru fjár-
hagsástæður manna smátt og smátt
að færast í betra horf. Á þessum
árum kom lausakaupmaður til Flat-
eyar, er Sonne hjet, og verslaði þar
í mörg ár eftir þetta. Nokkrum ár-
um síðar kom annar lausakaupmað-
ur að nafni Gram, er seinna stofn-
aði og starfrækti fastaverslun á
Þingeyri við Dýrafjórð. Við komu
þessara manna batnaði verðlag og
vörugæði, og fanst mönnum þetta
vera harla góð umskifti, því lausa-
kaupmennirnir voru bæði örlátir og
rjettlátir. Og loks 1840 voru settar
á stofn 2 verslanir í Flatey, og
gerðu það þeir Brynjólfur Bene-
dictsen og Sigurður Johnsen frændi
minn, og voru nú öll verslunarvið-
skifti meiri og betri en nokkurn-
tíma hafði verið áður.
Þegar hjer var komið sögunni
fór einnig að bera á hreyfingu með-
al bænda að stunda betur jarðir sín
ar en áður og bæta húsakynni sín
sem hvorutveggja var í hinni mestu
vanhirðu. Allir búnaðarhættir voru
orðnir að venju og svo inngrónir í
mönnum, að virkileg nýbreytni tók
ákaflega langan tíma að ná hylli
fólksins. En þetta tókst með tím-
anum þó hægt færi. Þær framfarir,
sem urðu á þessu sviði, og þær
framkvæmdir, sem voru hafnar af
bændum víðsvegar um sveitirnar,
má þó þakka einum manni fremur
en nokkrum öðrum, og það er hin-
um unga og ötula umbótafrömuði
prestinum, síðar prófasti, Ólafi E.
Johnsen á Stað á Reykjanesi, er
beindi athygli bænda að ýmsu, er
betur mátti fara um bánaðarháttu
og með oíðum og athöfnum hvatti
þá til dáða og gekk sjálfur á undan
með alment viðurkendri forsjálni
og atorku á öllum sviðum.
II.
Framkvæmdir og umbótastarfsemi
prófasts Ólafs E. Johnsens
á Stað.
VIÐ andlát síra Friðriks Jónssonar
sóknarprestsins í Staðarprestakalli,
sem druknaði í Þorskafirði árið
1840, var síra Ólafi E. Johnsen
presti á Breiðabólstað veitt emb-
ættið.
Þótt hinn látni prestur væri mæt-
ur maður og kennimaður góður,
var hann enginn búsýslumaður og
ljet sig öll veraldleg störf litlu
skifta. Á síðustu árum hneigðist
hann til vínnautnar, sem hnekti
áliti hans ekki alllítið, þótt sóknar-
menn alment bæru þennan breisk-
leika hans með umburðarlyndi.
Hjer var því um mikla breytingu
að ræða, þar sem hinn nýi prestur
var gæddur óvenjulega mikilli at-
orku og dugnaði til framkvæmda.
skyldurækni við kennimannsstörf-
in og í öllu virtist bera hag sóknar-
barna sinna fyrir brjósti.
Mönnum varð það brátt ljóst, að
hjer var kominn ekki aðeins kenni-
maður meiri en menn höfðu áður
átt að venjast, heldur og brautryðj-
andi og foringi, er vakti nýtt líf í
sókninni. Rekstur búsins á prests-
setrinu Stað og tilhögun allra verka
þar breyttist gjörsamlega við komu
hans, sem hafði þau áhrif, að flest-
ir fóru að taka sjer framkvæmdir
hans og búskaparsnið til fyrirmynd
-ar og eftirbreytni.
Hið fyrsta verk síra Ólafs var gð
framkvæma nauðsynlegar bygging-
ar á prestssetrinu, sem voru mjög
fornar og úr sjer gengnar. Baðstofa
staðarins hafði staðið óhreyfð frá
því árið 1752 eða í 92 ár samflevtt
Hvergi á bæum voru þiljuð her-
bergi eða stofur undir lofti nema á
Reykhólum. Þar var stofa undir
lofti í tveim stafgólfum, og á Stað
var skáli á hægri hönd þegax inn
var gengið nheð 4 rúmstæðum, og
innar af honum lítið herbergi þilj-
að —* tvö stafgólf. Öll bæarhúsin
á Stað voru bygð af síra Jóni Ólafs-
syni, langafa mínum, er var prestur
á Stað frá 1743—1771, og voru því
eins og nærri má geta orðin mjög
fornfáleg.
Síra Ólafur ljet þegar rífa niður
öll bæarhúsin, breyta allri tilhögun
°g byggja alt á nýum grunni. í stað
baðstofunnar bygði hann stórhýsi,
að mestu klætt með timbri að ut-
an, og þiljaðar stofur hæfilega stór-
ar og hátt undir loft uppi og niðn.
Kirkju ljet hann og byggja fagur-
lega gjörða úr timbri í stað torf-
kirkju, er þar var áður, svo það
var alment viðurkent, að ekkert
prestssetur á Vesturlandi væri
bygt með jafnmikilli rausn og prýði
eins og Staður á Reykjanesi.
Eftir að hann hafði bygt upp
prestssetrið veglegt og vandað, eins
og xaun var á, bygði hann heyhlöðu
eina mikla að mestu úr steini og
timbri í stað heytófta, sem þar
höfðu verið frá ómunatíð eins og
annars staðar í sveitinni. Þetta var
því meira þrekvirki, sem timbur á
þessum árum var nær ófáanlegt og
mjög dýrt ef fekkst. Eins þó um
rekatimbur væri að ræða, þá var