Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1954, Blaðsíða 1
GUNNAR DAL:
SP1IM OZ A
PI N O Z A var heimspekingur.
Hann var göfugastur og mild-
astur meðal manna og samt vac
hann bannfærður og ofsóttur fyrir
að kenna mönnum að leita sann-
leikans og virða frelsið. Hann lifði
á 17. öld. Sú öld var öld stórra átaka
milli kyrrstöðu og dauða hins and-
lega heims miðaldanna og anda
hins nýa tíma.
Höfuðvígi miðaldanna var þá
Spánn, en vaxtarbroddur mannkyns
ins, land hins nýa tíma Holland. Á
Spáni lagði alveldi katólsku kirkj-
unnar allt andlegt frelsi í fjötra og
helt mannsandanum fanga í dimm-
um myrkrastofum einræðisins. —
Allir sem í trúmálum lutu ekki
boði hennar hrökkluðust úr landi,
eða voru pyndaðir í fangelsum eða
brenndir á báli. Ransóknarréttur-
inn hafði vakandi augu með hver j-
um manni. Einn var þó sá flokkur
manna á Spáni og Portúgal, sem
varð alveg sérstaklega hart leikinn
í þessum trúarofsóknum. Það voru
Gyðingar. — Öldum saman hafði
þjóðbraut þeirra að austan og
sunnan legið til Spánar, og á 16.
öld skiptu þeir þúsundum. Þeir
Spinoza
heldu þar lengi fast við trú sína og
margir þeirra höfðu verið pyndaðir
og brenndir, hinir sem eftir lifðu
játuðu í orði kveðnu katólskri trú,
en heldu þó leynilega við trú feðr-
anna. Þeir undu því hag sínum
stórilla á Spáni og voru farnir að
svipast um eftir nýum samastað.
Á síðari hluta 16. aldar fréttu þeir
af lítilli þjóð í norðri, sem að sögn
hafði ekki aðeins rænt landi sínu
úr ríki Ránar, heldur hafði hún
einnig sigrað harðstjórann spænska
og brotizt undan valdi katólsku
kirkjunnar. Þessi þjóð, hermdi sag-
an, bauð nú hverjum manni trú-
frelsi — einnig Gyðingum. Sagt var
og að þessi litla þjóð væri að verða
ein auðugasta þjóð álfunnar og
mesta verslunarþjóð heims. Og
Gyðingarnir ályktuðu að hér
mundi þjóð við sitt hæfi, þjóð
sem bauð þeim trúfrelsi, athafna-
frelsi og velmegun. Hópum saman
flykktust þeir um og eftir alda-
mótin 1600 til þessa nýa, fyrir-
heitna lands. í Hollandi reistu þeir
svo samkunduhús í Amsterdam,
þar sem þeir iðkuðu trú feðra sinna
óáreittir af kirkju og ríki. Gyðing-
arnir komu ár sinni vel fyrir borð,
þeir stunduðu verslun og iðnað í
borginni (Amsterdam) og nutu at-
orku sinnar í þessu nýa landi frels-
isins. Meðal þessa fólks voru for-
eldrar manns, sem síðar varð af
sumum nefndur „annar Gyðingur
mannkynssögunnar". — Þetta var
heimspekingurinn Spinoza.
— 'k —
Baruch Despinoza eða Benedikt