Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1954, Blaðsíða 4
r 400
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
sem menn heldu að vœri boðskapur
þeirra. Hinn sanni kjarni þeirra
var allt annar. Misskildar erfða-
kenningar höfðu gert almættið að
stríðsguði ákveðins þjóðflokks. Það
var guð samkunduhússins. Þær
höfðu gert hann að manni, með
mannlegum takmörkunum. Þannig
var guð katólskra og mótmælenda.
Allt þetta voru manna setningar.
Hinn sanni guð Krists og spámann-
anna var eitt með allri tilveru.
Slíkur var boðskapur þessarar
bókar Spinoza, og hann hitti mark-
ið. Það mátti heyra á undirtekt-
unum, sem og fyrr er frá skýrt.
. . — —
En Spinoza eignaðist einnig vini
og stuðningsmenn — meðal stjórn-
málamanna. Þessir vinir hans
veittú honum það mikla vernd að
hann sá sér fært að flytjast í eigin
persónu til Haag. Valdamestir þess-
ara vina hans voru de Witt bræð-
urnir. Þeir veittu honum einhverja
fjárhagslega aðstoð, sem þó entist
ekki lengi, þar sem bræðurnir voru
myrtir í múgæsingum tveim árum
eftir komu Spinoza til borgarinnar.
Sama ár (1772) sendi Loðvík 14.
Frakkakonungur her sinn inn í
Holland til að brjóta niður þetta
lýðveldi frelsisins, þar sem „trú-
villingar“ og „fríhyggjumenn“
höfðu frelsi til að unga út bókum
sínum og reisa dómstól skynsem-
innar til höfuðs veraldlegu einveldi
konunga og andlegu einræði kirkj-
unnar.
Frönskum stjórnmálamönnum,
einkum Colbert, var einnig ósárt
um að losna við samkeppni Hoi-
lendinga 1 verslun, ekki sízt í Ind-
landi. Englendingar áttu sömu
hagsmuna að gæta og fóru með
Frökkum í stríðið við Hollendinga
Þannig fór Spinoza einmitt til þess
staðar, þar sem gert var út um
frelsi og framtíð vestrænnar sið-
menhmgár; “
Spinoza var ákveðinn lýðveldis-
sinni og fór á fund franska innrás-
arhersins, að því er virðist sem eins
konar erindreki til að tala máli
Hollendinga. Hann fekk þó enga
áheyrn hjá hershöfðingianum og
varð að snúa aftur við svo búið.
Þegar heim kom til Haag gaus
upp sá kvittur að Spinoza væri
njósnari Frakka. Vildi þá húsráð-
andinn, þar sem Spinoza leigði, að
hann færi úr húsinu, svo ekki yrðu
unnin á því nein spjöll, ef múgur
inn skyldi koma og gera honum
sömu skil og de Witt bræðrunum.
En Spinoza róaði hann. „Það eni
margir háttstandandi menn,“ sagði
hann, „sem þekkja til^ang farar
minnar. En ef múgurinn safnast
saman við hús þitt, þá mun ég út
ganga á fund hans.“ — Til þess
kom þó aldrei og enn um stund gat
Spinoza fágað glei sín og skrifað
um heimspeki og stjórnmál.
-'k-
Spinoza átti við harðan kost að
búa, hann hafnaði auði og vegtyíl-
um. Honum hafði verið boðin pró-
fessorsstaða í heimspeki við háskól-
ann í Heidelberg — en vildi ekki
fórna henni frelsi sínu. Föðurarf
sinn hafði hann látið ganga til systra
sinna. Auðæfi, sem vinur hans einn,
Simon de Vries að nafni, vildi á-
nafna honum, lét hann ganga til
bróður Simonar. Honum var boð-
inn lífeyrir af vinum Loðvíks 14.,
ef hann aðeins vildi skrifa nafn
þess konungs á næstu bók sína!
„Ég hef ekki í hyggju að ánafna
þeim kóngi neitt,“ svaraði Spinoza
og þar með var því máli lokið.
Fátækt Spinoza og atvinna hans
veikti mótstöðuafl hans gegn tær-
ingunni, sem þjáði hann í 20 ár.
Hann minntist ekki á þessa veiki
sína og kvartaði aldrei. Endalokin
vofðu þó yfir honum óhjákvæmi-
leg. Frelsi hafði hann til að brjót -
ast undan- trúarlærdómum feðra
sinna, til að yfirstíga Descartes, til
að hugsa sjálfstætt og bjóða harð-
stjórn byrginn. Og þó var frelsi
hans takmarkað af einhverju, sem
hann réði ekki við — tæringunni,
dauðanum. Og nú fann Spinoza
dauðann nálgast.
Sunnudagsmorgun einn fór Spin-
oza snemma á fætur og ræddi við
hjónin, sem hann leigði hjá, eins
og ekkert hefði í skorizt. Spinoza
vissi þó að þetta var hans síðasti
dagur. Kvöldið áður hafði hann
sent eftir lækni einum, vini sín-
um. Þessi læknir skipaði nú að láta
sjóða gamlan hana, svo Spinoza
gæti fengið súpu um hádegið. Ann-
ars var Spinoza vanur að annast
mat sinn sjálfur. Hjónin fóru til
kirkju og þegar þau komu aftur,
var Spinoza látinn.
Árið eftir kom Holland ósigrað
frá viðureign sinni við einvalds-
konunginn í Frakklandi. Hinn nýi
tími frjálsrar hugsunar hafði ekki
verið sigraður, jafnvel ekki þó
sökkva yrði í sjó aftur því litla
landi, sem hann hafði haslað sér
völl á. Vestræn menning var á leið
út úr nóttinni. Nýir menn hófu á
loft kyndil frelsisins og vísuðu
mönnum veginn upp og fram. Af
öllum þessum merkisberum á vest-
ræn menning á 17. öld engum meira
að þakka en Benedikt Spinoza. —
Hann var mildastur og göfugastur
manna, en þó ofsóttur og bannfærð-
ur fyrir að kenna mönnum að leita
sannleikans og virða frelsið.
Kennslukonan var að útlista fyrir
börnunum hve hættulegir kossar væri,
því að þeir dreifðu sóttkveikjum.
— Getur nokkurt ykkar nefnt mér
dæmi þessu til sönnunar? spurði hún.
— Já, sagði drengur nokkur, Alice
frænka var vön að kyssa hundinn sinn.
—Nú, og hvað skeði?
— Hundurinn drapst.