Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1954, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
399
annað hvers konar veröld það var
sem heimspekigurinn Spinoza haf ði
verið að forðast. Presturinn þuldi:
„Að lögum dýrlinga og engla
bannfærum við, útskúfum, bölvum
og formælum Baruch de Espinoza
með samþykki öldunganna og allr-
ar þessarar heilögu samkundu, í
viðurvist hinna helgu bóka, bölv-
um við honum með hinu sanna ana-
þema og Jóshúa bölvaði Jeríkóborg
.... enginn ykkar tali við hann
munnlega eða skriflega, enginn
ykkar sýni honum nokkra misk-
unn, eða dveljist í sama húsi og
hann eða komi nær honum en fjög-
ur fet og enginn lesi neitt, sem sá
maður skrifar.“
Bumbur voru barðar um leið og
söfnuðurinn tók þessi svörtu kerti
og lét vax þeirra renna dropa fyrir
dropa út í stórt ker fullt af blóði.
Æðsti presturinn gaf merkið og
söfnuðurinn hrópaði: „Anaþema
Maranapa“! Þá voru öll ljósin
slökkt í blóðinu og söfnuðurinn
hrópaði í myrkrinu. Amen! Amen!
Þannig bölvuðu Gyðingar þeim
Gyðingi, sem brauzt undan göml-
um erfðakenningum og leyfði sér
að hugsa frjálst. Síðar meir hafa
Gyðingar hafið Spinoza upp til ský-
anna sem hinn mesta andans mann,
sem uppi hefur verið, en þá var
Spinoza löngu dauður.
Spinoza var manna rólyndastur
og hugrakkastur, en hér í Amster-
dam var líf hans nú í beinni hættu.
Hann fór því huldu höfði og flutti
sig út fyrir borgina og settist upp
hjá vini sínum einum, sem tilheyrði
ofsóttum sértrúarflokki mótmæl-
enda. Spinoza leitaði verndar hjá
þessum flokki og fluttist með hon-
um til Rhynsburg (nálægt Lyden).
Þar stundaði Spinoza þá iðju sína
að fága stækkunargler. Þess á
milli las hann heimspeki, einkurn
Descartes. — Hann þótti brátt svo
lærður í þessum ritum að ur.gir
menntamen tóku að koma til hans
og mælast til að hann kenndi sér
heimspeki og útskýrði rit Descart-
es. Þetta varð til þess að Spinoza
fann hjá sér hvöt til að kryfja
heimspeki Descartes enn nákvæm-
legar til mergjar. Hinir ungu
menntamenn tileinkuðu sér skoð-
anir Descartes gagnrýnislaust og
stöðnuðu í kerfi hans. Spinoza,
kennarinn, var aftur á móti skap-
andi og hafði glöggt auga fyrir veii-
unum í heimspeki Descartes. Hann
óx að lokum upp úr þessari heim-
speki og lagði grunninn að sinni
eigin.
— 'k —
Þetta varð til þess að dýrkendur
Descartes urðu honum gramir og
snerust gegn honum. Hann fann að
hann átti ekki lengur neina samleið
með sínum fyrri félögum. Hugur
hans fór að beinast frá þessu þorpi,
Rhynsburg, og til höfuðborgarinn-
ar Haag, miðdepli hins andlega lífs
álfunnar. Áttu þessar bækur, sem
hann hafði verið að semja í kyrr-
þey hér í þessu þorpi, ekki erindi
þangað, sem einmitt nú var verið
að gera út um framtíð vestrænnar
menningar? Jú, þangað þurftu
bækur hans að komast — en tæp-
lega mundi sá staður heilsusam-
legur höfundi þeirra eftir að menn
hefðu séð þær! Spinoza fluttist frá
þorpinu Rhynsburg til þorpsins
Voorburg, það lá í útjaðri Haag.
Hann fullgerði þar bækur sínar og
leitaði fyrir sér um prentun þeirra.
Eftir sjö ára dvöl í Voorburg kom
fyrsta rit hans á prent. Það rit fjall-
aði um trúmál og stjórnmál. Höf-
undar var ekki getið. Nafn útgef-
andans var gervinafn. Nafn prent-
smiðjunnar ekki til! Spinoza þóttist
þekkja öld sína og vita hver áhrif
þessi bók mundi haía. Hann reynd-
ist sannspár. Gyðingar og katólskiv
bannsungu hana, mótmælendur
bönnuðu hana, áhar.gendur Des-
cartes reðust gegc beaai.
Bók, sem vakið gat slíka háreysti,
hlaut að hafa skorið á meinsemd
aldarinnar. En hver var þá boð-
skapur þessarar bókar?
Descartes og lærisveinar hans
voru byrjaðir að draga ýmsar gaml-
ar hugmyndir, sem taldar voru ó-
yggjandi sannindi, fyrir dóm skyn-
seminnar. Fyrir þeim dómstóli átti
hugmyndaheimur miðaldanna sér
engrar náðar að vænta. Þessi
dómstóll var fyrst og fremst í Hol-
landi — í Haag. Enn voru öfl mið-
aldanna sterk jafnvel í borg frels-
isins, Haag, og utan Hollands drógu
þessi öfl saman her (í Frakklandi)
til að gera innrás í Holland og
brjóta þennan dómstól skynsem-
innar niður. Eitt var þó sem hvorki
Descartes né lærisveinar hans
höfðu enn þorað að draga fyrir
dóm skynseminnar. Það var Biblí-
an. En það var einmitt það, sem
Spinoza gerði. Ritningin er, sagði
Spinoza, sjálfur kjarni, sjálf undir-
staða allra hugmynda hinnar vest-
rænu siðmenningar. Fyrst menn á
annað borð eru farnir að láta Ijós
skynseminnar falla inn í rökkur-
sælan heim viðtekinna erfðakenn-
inga, hvers vegna skyldum við þá
ganga fram hjá sjálfum kjarna
þeirra, ritningunni?
Og Spinoza hvarf 1600 ár aftur
í tímann til að leita þar hins sanna
boðskapar Krists. Og hann hvarf
aftur önnur 1600 ár aftur í tímann
til að leita þar hins sanna kjarna
Gamla-testamentisins. — Spinoza
skildist að trúarbrögð allra þessara,
sundurlausu og oft ofstækisfulhi
safnaða væri annað en sönn trú.
Trúin er mild og umburðar-
lynd. Áhangandi erfðakenning-
anna, hins dauða bókstafs trúar-
bragðanna, var harður og einsýnn.
Átti grimmd trúarofstækismanns-
ins nokkuð skylt við vísdóm spá-
mannanna eða mildi Krists? Þetta
var ekki að afneita boóskap epá-
mannanna og Krists, heldur því,