Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.1958, Page 14

230
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Merkisdagar í maí
SVO sögðu gamlir menn, að ef gróða
samt væri í maí, þá væri það góðs
viti um árferðið framvegis, og eins =f
þoka liggur til lengdar yfir sjónum í
þessum mánuði.
Þó er það svo, að þriggja hreta er
að váenta í mánuðinum að þessu sinni
og kallast þau Kóngsbænadagsíhlaup,
Krossmessukast og Hvítasunnusnas.
Verða þó stundum tvö að einu hreti,
ef dagarnir eru nánir, og ætti því tvö
fyrstu hretin að verða samferða að
þessu sinni. Sem betur fer getur þó
vorað svo vel, að hret falli niður.
Kóngsbænadagur 2. maí.
Kóngsbænadagur var lögfestur ' 1.
apríl 1702 þannig, að konungur ákvað
að þá skyldi vera almennur bænadagur
um allt ríki sitt, og skyldi menn þá
fasta og gefa fátækum matarverðíð.
Dagur þessi varð þegar óvinsæll, vegna
þess að almenningur misskildi tilgang
hans og helt að ætti að biðja fyrir
kónginum, og fá það að launum að
svelta. Má sjá það á þulu þeirri, er
þar um var kveðin:
Um ísalönd
aukast nú vandræðin,
fer í hönd
föstudagssulturinn;
fyrir því kvíða margur má
matbráður dóni
að ekki skuli þeir fæðu fá
frá fimmtudagsnóni
til laugardags,
lifandi nauða,
eg sé það strax
þeir svelta til dauða.
Annars lags
má leita við kauða,
að skammta þeim fullan skattinn sinn
áður en kirkju fara á fund,
svo fullur sé maginnn,
og kreiki þeir svo með káta ! , '
á kóngsbænadaginn.
Út af föstunni var það lengi siður
hér, og helzt þó enn lengur í Dan-
mörk, að ekki var tekinn upp eldur
á Kóngsbænadaginn. Og ekki hefir
hann þótzt of vel haldinn sá, sem
þessa vísu kvað:
Innan sleiki eg askinn minn,
ekki er fullur maginn,
kannast eg við kreistinginn
Kóngs- á -bænadaginn.
Að öðru leyti höfðu menn horn í
síðu dagsins, vegna áhlaupsins, sem
iagt var að honum fylgdi.
Kóngsbænadagur var af tekinn 1770,
en telst þó enn meða! merkisdrf ’ árs-
ins í almanakinu.
Krossmessa 3. maí.
Þennan dag þyrptust menn í pápiskri
tíð til bænagerða, þar sem helgir
krossar voru. Eftir fornri venju var bá
og vinnuhjúaskildagi, og helzt það
fram til 1700. En úr því breyttist þetta
við tímatalsbreytinguna, nýa stíl, víð-
ast um land, og færðist aftur til 14
maí, nema í Múlasýslum, þar hélzt
hinn gamli hjúadagur.
Eldaskildagi 10. maí.
Margir munu nú ekki vita af hverju
það nafn er dregið, en þó mun dagur-
inn enn í gildi. Þenna dag eiga menn
að skila fé úr fóðrum, eldi, og af því
kemur nafnið. Þenna dag á fé að vera
framgengið.
Lokadagurinn 11. maí.
Þá voru vetrarvertíðarlok á meðan
róið var á opnum skipum, og eins á
skútuöldinni. Nú er þetta farið að
breytast og varla hægt að tala um
timamót lengur, vegna breyttra út-
gerðarhátta. Lokadagurinn er því ekki
lengur nema svipur hjá sjón. í endur-
minningum sínum segir Erlendur
Björnsson á Breiðabólstað svo fra
lokadeginum:
Kl. 12 á hádegi 11. maí var vetrar-
vertíðin á enda, en á sömu stund byrj-
aði vorvertíðin, sem stóð til kl. 12 á
hádegi á Jónsmessu. Væri blíða og
aflavon, var róið á lokadaginn. En
margir voru meðal sjómanna, sem
kröfðust þess að komið væri að landi
fyrir hádegi. Þeir áttu sér gamlan en
óskráðan rétt til þessa. Væri þeim ekki
skilað í land fyrir kl. 12 á lokadag eða
Jónsmessu, þá máttu þeir snúa skipinu
við rétt utan við lendinguna og lenda
því öfugu, til háðungar þeim formanni,
sem ekki gætti réttar hásetanna fyrir
hádegi. Kom þetta víst sjaldan fyrir,
því að formenn þorðu ekki að eiga
undir því.
Upp úr hádegi var vermönnum hald-
in skilnaðarveizla. Var þá oft drukkið
óspart, enda var lokadagurinn annál-
aður fyrir óreglu og eins næsti dagur.
Sló þá saman í Reykjavík vetrarvertíð-
armönnum að norðan og austan og vor-
vertíðarmönnum að austan.
Gangdagur 14. maí.
Vikan 11.—17. maí heitir Gangdaga-
vika. Það nafn er komið frá pápiskri
tíð. „Á Gangdaginn eina, sem var mið-
vikudagurinn fyrir uppstigningardag
var haft það embætti, sem aldrei endra-
nær. Var þá gengið kringum túngarða,
fyrst frá kirkjudyrum í miðmorguns-
átt, og svo um kring allt í náttúrala
ætt þaðan réttsýnis til kirkju aftur.
Var borið vígt vatn og upphaldsstika,
en í öngvum var prestur þá messu-
klæðum, utan litlar tölur á hálsi og
bar handbók sína. Sinn kross stóð í
hverri átt á túngörðum, í miðmorguns
stað, dagmála, hádegis, miðmunda,
nóns, miðaftans, náttmála. Ekki var
þá sungið utan það er presturinn las
sjálfur en allt fólkið gekk með honum,
og þetta var gert á hverju byggðu bóli
þó prestur væri ekki, því hann bauð
fólki svo að gera sunnudaginn fyrir,
og lesa sín fræði og bænir, sem það
kynni, og befala sig guði“.
Vinnuhjúaskildagi 14. maí.
Sagt er, að ef hjú fer ekki af stað
frá þeim bæ, sem það var á, en ætli
þó að skifta um vist, fyr en eftir að
miðdegismatur er borðaður og því
skammtað með og það eti, þá „eti það
sig inn í vistina“ og sé því skylt að
vera um kyrrt og fara hvergi. — Einn
af hinum fornu glaðningum var svo-
nefndur „Vistarbiti". Hann var gefinn
hjúi því, sem ræðst til húsbónda frá
öðrum bæ, en ekki þeim hjúum, sem
eru kyr í vist. Sumir húsbændur höfðu
það bragð að gefa því hjúi, sem þeir
vildu ná í vist til sín, ósínkilega að
borða þegar það hafði komið gestgang-
andi á bæ þeirra, helzt ef þeir höfðu
grun á að hjúið mundi gangast fyrir
slíku. Síðan báru þeir upp vistarráðin,
og réðist þá hjúið til þeirra, var því
gefinn vænn matarbiti með sér, er það
fór heimleiðis. Dæmi voru sögð til þess,
að húsbændur, sem ekki skáru allt vi8
i