Lesbók Morgunblaðsins - 15.04.1962, Blaðsíða 5

Er skáldskapurinn hættulegur?
I vetur hafa átt sér stað allsnarp-
ar umræður í blöðum or timaritum í
Vestur-Þýzkalandi og á Norðurlöndum
urn þá ákvörðun allra leikhússtjóra í
Vínarborg að sýna ekki verk eftir Bert
Brecht á leiksviðum þar í borg. Þessi
Bert Brecht
ákvörðun var tekin að undirlagi aust-
urriska leikdómarans og ritstjórans
Friedrichs Xorbergs eftir að uppreisn
verkamanna í Austur-Berlín var bæld
niður 17. júní 1953.
Málið varð hins vegar ekki almennt
hunnugt fyrr en á liðnu hausti, þegar
Friedrich Torberg hélt fyrirlestur í
Köln og varði sjónarmið austurrísku
leikhússtjóranna af miklum hita. Var
fyrirlesturinn síðan birtur í desember-
liefti vestur-þýzka tímaritsins „Der
Monat“ og vakti þegar í stað víðtæka
ftndúð. í febrúarhefti tímaritsins birt-
ust fjölmörg bréf frá vestur-þýzkum
lesendum, þar sem sjónarmið Torbergs
eru fordæmd, og mun vera von á enn
fleiri slíkum mótmælabréfum í næstu
heftum.
66 vestur-þýzkir lelkhússtjórar sendu
fiá sér sameiginlega yíirlýsingu þar
6em þeir áskildu sér rétt til að ákveöa,
liver fyrir sig, hver af verkum Brechts
yrðu sýnd og hvenær þau skyldu sýnd.
Bentu þeir ennfremur á það hættulega
fordæmi, sem ákvörðun austurrísku
leikhússtjóranna væri, því það sem
kcmmúnistinn Brecht yrði nú að þola
i Vínarborg kynni við aðrar aðstæður
en með sömu rökum að lenda á ka-
þólskum leikritahöfundi eins og t.d.
Paul Claudel.
Það er fróðlegt og uppörvandi að sjá
Jive ákveðna afstöðu vestur-þýzkir les-
endur tóku til þessa máls. Þeir vísuðu
eindregið á bug bæði tilganginum og
Bfleiðingunum af hinum velmeintu en
tnisskildu aðgerðum Torbergs gegn
Brecht. Forstjóri borgarleikhússins í
Frankfurt am Main slcrifar stutt og
laggott: „Við leikum verk Brechts bæði
mcð hliðsjón af skoðanafrelsinu og með
hliðsjón af afleiðingum þess að gera
það ekki“. Af þessum ummælum og
ýmsum fleiri í „Der Monat“ er þó
Ijóst, að hin villandi röksemdafærsla
Torbergs hefur ruglað andstæðinga
hans dáiítið í ríminu.
Hvers vegna á maður að viður-
kenna eða taka alvarlega listamenn,
irn boða lifsviðhorf eða stjórnmála-
akoðanir, sem maður andæfir og berst
gegn undir öllum öðrum kringumstæð-
um? Höfundur orðanna, sem vitnað var
til hér að framan, vill nota villutrúar-
manninn Brecht til að draga fram
rnuninn á skoðanafrelsinu vestan járn-
tjalds og skoðanakúguninni fyrir aust-
an það. Þetta er virðingarvert sjónar-
mið, en snertir ekki kjarna málsins,
sem hlýtur að vera sá, ó hvaða for-
sendum við sýnum þeim listamönnum
frjálslyndi og skilning, sem eiga við
andbyr að stríða.
Aðrir þátttakendur í umræðunum í
„Der Monat“ hugga sig við, að Brecht
hafi ekki verið hreinræktaður komm-
únisti í verkum sínum, sem er vita-
skuld bæði vafasöm fullyrðing og al-
gert aukaatriði. Einn gengur jafnvel
svo langt að segja: „Það er ekki til
nein raunveruleg líst sem vegsamar
eða réttlætir óréttlætið, illmennskuna,
harðstjórnina; það væri sjálfsmótsögn.
Þar sem Bert Brecht var góður lista-
maður, eru verk hans í eðli sínu fjand-
samleg einræðinu, og aðeins vegna þess
að þau eru fjandsamleg einræðinu geta
þau verið góð list“.
í þessari kynlegu orðaflækju er líka
reynt að ala á öryggiskenndinni gagn-
vart hinum „hættulegu“ höfundum,
enda er hún í samræmi við yfirlýsingu
frá öðrum bréfritara sem segir að
„Brecht mundi varla geta ginnt nokk-
Ezra Pound
urn mann til kommúnisma", og þess
vegna búi verk hans ekki yfir því á-
róðursgildi, sem Torberg gangi út frá.
E kkert af öllu þessu gæti skýrt
það eða orðið forsencla fyrir því, að
leikhússtjóri, sem er mótfallinn til-
ganginum í verkum Brechts, ákveður
eigi að síður að taka þau til sýningar
—- eða að forleggjari, sem hefur ímug-
ust á ýmsum kynþáttakenningum Ezra
Pounds, telur sér samboðið að gefa
Ijóð hans út — eða að pólit’skir and-
stæðingar Pounds mæla með honum
sem Nóbelshöfundi.
Að sjálfsögðu er alls ekki útilokað
að verk Brechts og Pounds geti ginnt
einhverjar ístöðulitlar sálir til komm-
únisma eða fasisma. Það er vonlítið
verk að ætla sér að skýra burt skoð-
anir þeirra og lífsviðhorf eða skafa af
þeim fortíðina. Brecht lofsöng ógnar-
stjórn Stalíns og Pound var um skeið
málpípa Mussolinis á stríðsárunum.
Það eru líka heldur haldlítil rök, að
við höfum áhuga á verkum þessara
höfunda í þeim tilgangi einum að
sanna ábyrgðartilfinningu okkar gagn-
vart skoðanafrelsinu eða sýna umburð-
arlyndi okkar andspænis skoðunum
annarra. Sannleikurinn er neínilega sá,
að flestir þeir lýðræðissinnar, sem á
annað borð hafa dálæti á Brecht og
Pound — og þeir eru margir — eiga
sáralítið eða ekkert umburðarlyndi
gagnvart kommúnisma hins fyrrnefnda
og fasisma hins síðarnefnda.
að merkilega er, að enginn
þeirra, sem fengu bréf sín birt í febrú-
arhefti „Der Monat“, tók til meðferðar
þann meginkjarna málsins, sem er
kannski alltof augljós, að gott listaverk
er ævinlega stærra, blæbrigðaríkara,
margbrotnara, safaríkara og fyllra af
lífi en sú kenning um tilveruna eða
þjóðfélagið, sem það kann að eiga ræt-
ur í. Jafnvel í listaverki, sem hefur
mjög ákveðinn boðskap að flytja, fer
því fjarri að boðskapurinn sé allt sem
þar er að finna. Sænski gagnrýnandinn
Bcngt Holmquist og ljóðskáldið Lars
Gustafsson, sem ræddu þetta mál í
„Dagens Nyheter" og „Bonniers Litter-
ara Magasin" (febrúarheftið), bentu
hvor með sínum hætti á þessa nær-
tæku staðreynd, sem er í rauninni eina
haldgóða viðbáran við röksemdafærslu
Torbergs.
Þetta felur samt engan veginn í sér,
að gaumgæfinn lesandi geti eða eigi
að virða fullkomlega að vettugi þau
pólitísku sjónarmið, sem fram koma í
verkum umræddra höfunda. Gustafsson
bendir réttilega á, að bæði skáldin eigi
kröfu á slíkri alvöru af hálfu lesand-
ans. En ekkert kenningakerfi ,er þunga-
miðjan í skáldskap Brechts eða Pounds.
Skáldskapurinn, sem þeir hafa samið,
er ekki nándarnærri eins þröngur og
þau lífsviðhorf, sem þeir hafa barizt
fyrir. Og mundi það ekki vera skýr-
ingin á því, hve margir, sem hafna
skoðunum þeirra og lifsviðhorfum,
hafa mætur á list þeirra og virða þá
sem skáld?
í þessu sambandi liggur nærri að
c’.raga fram ýmis fleiri nöfn, sem varpa
Ijósi á þetta vandamál. Ég nefni aðeins
að lokum Knut Hamsun, nazistann og
föðui-iandssvikarann, sem var svo stór-
kostlegt skáld, að tíu árum eftir styrj-
aldarlok höfðu Norðmenn nær gleymt
ávirðingum hans og voru farnir að
gefa verk hans út að nýju í dýrum
skrautútgáfum. Og skyldu þeir ekki
vera allmargir kommúnistarnir, bæði
Paul Claudel
utan Sovétríkjanna og innan, sem við-
urkenna — a.m.k. með sjálfum sér —
að Boris Pasternak átti annað og betra
skilið en útskúfun sovézkra valdhafa, þó
hann léki ekki eftir þeirra nótum?
s.a.m.
M-
I EÐAL menningarþjóöa er
___L áreiöanlega engin öllu fjœr
því að vera bókmenntaþjóö en viö
tslendingar, og er þá átt viö „bók-
menntir“ í þrengsta skilningi, svo-
kallaöar fagrar bókmenntir eöa
listrœnar. Viö erum fyrst og fremst
söguþjóö, fræöimannakyn, sem
sökkvir sér niöur í annála, frá-
sagnir, ættartölur og œvilýsingar.
Öll skrif, sem eru fjölþætt eöameö
einhverjum hætti margrœö, eru
okkur framandi, og heimspekileg
ySJI H hugsun má
Rgfl lxeita útlœg
I úr nýrri bók-
p|9 menntum okk
|Í|b ar, þegar Hall
Hlll dóri Laxness
Hfl og Gunnari
1181 H Gunnarssyni
W H Sleppir.
m
ra
ser-
Hiö
kennilega ís-
lenzka viöhorf
viö bókmenntum sníöur þeim
þrengri staklc en hollt er höfund-
um eöa lesendum. Islenzkir höf-
undar eru flestir á einu plani: ein-
föld upptalning atburöa* og meira
eöa minna grunnfœr lýsing á ó-
brotnum persónum éru meginein-
kennin. Sárasjaldan er gerö tilraun
til aö kafa dýpra, kljást viö flókn-
ar hvatir, andstϚ og margslungin
öfl í mannssálinni, og þaö má heita
viöburöur ef nokkuö felst milli lín-
anna eöa bák viö sjálfan söguþráö-
inn. Þð stundum sé reynt aö hrófla
upp táknum í íslenzkum sögum, eru
þau einatt svo einföld og augljós,
aö þau megna engan veginn oð
lyfta sagnaskáldskap okkar upp yf-
in flatneskjuna eöa gera sögurnar.
annaö og meira en misjafnlega góö-
ar frásagnir. Er engu líkara en ís-
lendinga yfirleitt skorti þaö sjötta
skilningarvit sem gerir gœfumun-
inn milli skáldskapar og frásagnar-
listar.
Þetta á viö um állar greinar ís-
lenzkra fagurbókmennta, þó segja
megi aö Ijóölist síöustu áratuga
hafi þokazt í rétta átt. Hún er áll-
tjent fjölþœttari og djúpskyggnari
en lausa máliö — hefur víöari skir-
skotun og miklu fleiri tónbrigöi.
islenzkar sögur eru yfirleitt ein álls
herjarflatneskja þegar frá eru tálin
verk ofannefndra höfunda og ein-
stök verk nokkurra annarra. Ttt-
finnanlegast er þetta kannski i
smásögunum, eins og síöast var
lauslega vikiö aö hér í dálkinum,
því þœr þola siöur en langar sögur.
aö vera állar t einum fleti.
íslenzkir lesendur eru sama
marki brenndir oq höfundarnir,
enda er hér augljóslega um vixl-
verkun aö ræöa: lesendur mótast
af höfundunum sem þeir lesa, og
höfundarnir skrifa fyrir hinn ein-
hæfa smekk lesendanna í staö þess
aö leitast viö aö þroska hann og
víkka. Þó er ég ekki frá því, aö á
þessu sé aö veröa einhver breyting
fyrir áhrif erlendra höfunda. En
þœr umrœöur, sem fara fram hér
á landi um bókmenntir, eru á svo
hörmulega frumstœöu stigi, aö þrð-
unin veröur vafalaust bœöi mjög
hægfara og einskoröuö viö litinn
hóp lesenda á næstu áratugum. Þó
er. held ég, alls ekki vonlaust aö
viö munum einhvem tíma veröa
bókmenntaþjóö í þess orös ströng-
ustu merkingu. s-a-m.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5