Lesbók Morgunblaðsins - 06.05.1962, Blaðsíða 12

'■'*-*■'•'* **-^~ ~ * • --* *~ ~* - ~*~ - * - * - - —-—‘■•'-•rVí~n*nr~r*1 ~-i*mt h
Messubókin
Framhald aí bls. 1
að því að skerða hlut líkræðunnar
í útfararathöfnum.
Einhverjir munu segja, að hér sé
verið að taka upp sálumessur. Einu
gildir um það, hvaða nafn menn
vilja gefa slíkri messu, en á það
skai bent, að iðkun fornkirkjunnar
við jarðarför og á minningardögum
slíkrar greinargerðar fyrir hönd
kirkju vorrar, og geri tillögur um
umbætur á helgihaldinu. Þetta er
var messa. Messan hefur frá önd-
verðu verið höfuðfarvegur allrar til-
beiðslu kirkjunnar. Það fer því vel
á því, að á þennan hátt sé gefið
tækifæri til frumvenju kristinna
mar.na við útför. Ef mönnum geðj-
ast ekki að því að hafa messu á út-
farardegi, sem höfuðiilbeiðslu- og
þakkargjörð fyrir látinn ástvin, og
geri ég þá ekki ráð fyrir líkpredik-
un, þá legg ég til, að sett verði
saman tíðagjörð, er fari í sömu átt,
að vera tilbeiðsla til Guðs og þafck-
argjörð fyrir látinn ástvin.
Eftirtektarverður í efni messubók-
arinnar er sá sess, sem dymbilvika
skipar. Þar er gert ráð fyrir helgi-
haidi á hverjum degi. Athyglisverð-
ast er þó helgihald föstudagsins
langa og laugardags fyrir páska.
;
■
lí föstudaginn langa gerir
messubókin ráð fyrir all-langri bæn-
argjörð, þar sem djákninn kunn-
gjörir bænarefnið, en síðar biður
presturinn kollektu.
Bænir þessar eiga rót að rekja til
iðkunar kirkjunnar allt fró 1. öld.
Þetta er hin almenna kirkjubæn
eins og hún var beðin í kirkjunni á
messudögum. í rómversku kirkjunni
eru bænarefni þessarar bænar níu
að tölu, en í messubókinni átta, og
fylgir hún hér dæmi þýzku messu-
bókarinnar, er áður var nefnd. Bæn-
irnar eru allar hinar sömu að efni
til og í rómversku kirkjunni. Bæn-
arefnin eru þessi: Fyrir heilagri
kirkju, fyrir stéttum hennar, fyrir
trúnemum, fyrir stjórnvöldum, fyrir
þörfum manna, fyrir einingu kirkj-
unnar, fyrir gyðingum og fyrir
kristnun heiðingjanna.
í iðkun þessara bæna hefur síra
Sigurður valið atferli, sem líkist
meir atferli Austurkirkjunnar en
Vesturkirkjunnar. I Austurkirkjunni
er það djákninn, sem kunngjörir
bænarefnið í lítaníunni, og söfnuður
svarar gjaman með Kyrie eleison:
Drottinn miskunna oss; en biskup
(eða prestur) biður kollektu að sið-
ustu.
í Vesturkirkjunni er það biskup-
; inn (eða prestur), sem kunngjörir
; bænarefnið. Djákninn býður söfnuð-
inum að biðja í hljóði með orðun-
um flectamus genua: krjúpum; og
■ síðan eftir litla bið býður hann
söfnuðinum að rísa á fætur: levate.
. Þá flytur biskup (eða prestur) bæn,
K kollektu, sem dregur saman bænar-
efni safnaðarins í eina bæn. Af
þessu hefur bænin fengið nafnið
kollckta. Það skiptir e.t.v. ekki
1 miklu máli þótt siðvenju Vestur-
kirkjunnar sé ekki lialdið, en kosið
hefði ég að svo hefði verið. Sömu-
leiðis að staðið sé en ekki kropið við
bænirnar. Hin upprunalega venja er
að standa við bænir (stemus ad ora-
tiouem). Enn þann dag í dag stend-
ur presturinn, er hann flytur bæn-
i ir. Það hefði verið ástæða til að
, krjúpa, ef hinum hljóðu bænum
safnaðarins hefði verið haldið.
§§§li|l| j•• /;® ' %

>ff. 11 \\
’í *í r l ' - ■: V
í stað þessara bæna er og gert
ráð fyrir lítaníu, ef einhverjum
geðjast betur að því bænaformi.
Lítaníur eiga uppruna sinn í Aust-
urkirkjunni. Allt til daga Gelasius-
ar páfa (492—496) er sá háttur á
hafður í rómversku kirkjunni að
flytja hina almennu kirkjubæn í
þeirri mynd, sem áður greindi. Gel-
asius mun hafa breytt þessu og set-
ur í staðinn lítaníu1 að austrænum
hætti og fær henni stað í upphafi
messu. Kyrie eru leifar lítaníunnar.
Á tímum Gregoriusar páfa hins
mikla (um 600) er sungið Kyrie eða
lítanía.
Þá hefði ég og kosið, að settar
hefðu verið í messubókina hinar
fornu ræðingar (lectiones) er heyra
þessum degi til: Hosea 6:1—6 og
Exodus 12:1—11, ásamt aukaþrep-
söng eða föstuversi (tractus) og
kollektum.
Á laugardag fyrir páska er gert
ráð fyrir messu, er fari fram seint
að kvöldi. Helgihald þetta er og
nefnt páskavaka. Páskavakan er hið
upprunalega helgihald páskanna og
hið eina. Hún hófst að kvöldi eftir
sólsetur með því að borið var ljós í
kirkju. Þar eð sólsetur var komið,
er skiljanleg þörfin fyrir ljós. Upp
af þessari þörf vex svo athöfnin,
með vígslu hins nýja elds2 og páska-
kertið, Lucernarium. Ljósið táknar
hér Ijós dýrðarupprisu Krists. Djákn
inn bar Ijósið inn og biskupinn flutti
þakkargjörð fyrir það3. Á fimmtu
öld söng djákninn lofsöng, sem
kenndur er við kertið, laus cerei.
Þetta er dýrlegur páskalofsöngur og
er nefndur eftir upphafi sínu, Exui-
tet jam Angelica turba cælorum etc.:
Fagnið nú englasveitir á himnum
o. s frv. Þessi lofsöngur er sunginn
til þessa dags.
Þetta, sem hér hefur verið stutt-
lega rætt, er raunar undirbúningur
undir sjálfa páskavökuna. Páskavak-
an var fólgin í því, að lesnar voru
1 Sbr. Deprecatio Gelasii.
2 Sabbats-ljós gyðinga er e.t.v.
fyrirmynd þessa.
3 Sjá St. Hippolytus, Traditio
Apostolica 26:18—27.
geysilangar ræðingar úr Ritning-
unni, biskupinn útskýrði þær í pre-
dikun, sungnir voru sálmar (Davíðs-
sálmar) og beðnar lítaníur. Þessi
vaka miðaðist við það, að páskarnir
voru skírnarhátíð. Hér fór fram
lokaundirbúningur undir skím. Ræð-
ingar voru allar úr Gamla testa-
mentinu og miðuðu við það efni, er
sýndi skímarþega viðskipti Guðs
við mennina og hvernig heimfæra
má þau til náðarstöðu þeirra í
skírninni fyrir upprisu Jesú Krists
frá dauðum.
/i. fjórðu öld höfðu ræðingar
stytzt að miklum mun. Voru þá að-
eins 16 og síðar 12, sem er aðeins
smáræði af því, sem upphaflega var
lesið, þegar páskavakan stóð alla
nóttina. Nú em aðeins 4 ræðingar í
rómversku kirkjunni.
Til fróðleiks skulu settar hér 12
ræðingar, svo að menn geti séð um
hvað þær fjölluðu:
1) Gen. 1. — 2:4. 2) Gen. 5:32; 6;
7:6,— 8:21. 3) Gen. 22:1—19. 4)
Exod. 14:24,— 15:1—2. 5) Jesaja
54:17, —55:1—12. 6) Baruk. 3:9—38.
7) Esek. 37:1—14. 8) Jesaja ,4:2—6.
9) Exod. 12:1—11. 10) Jónas 3:1—10.
11) Devt. 31:22—30. 12) Dan. 3:1—26.
Að ræðingum, útlistun biskups, og
sálmum loknum fór fram skírn á
sérstökum sldrnarstað, en ekki í
viðurvist safnaðar. Síðan voru hinir
nýskírðu leiddir fyrir biskupinn,
sem fermdi þá. Meðan á skírnarat-
höfninni stóð, bað söfnuðurinn lít-
aníur. Þannig lauk páskavökunni, og
nú hefst messa páskanna um sólar-
upprás. Skírnarþegar neyta í fyrsta
sinn altarissakramentisins.
Ég hef gert framkvæmd páslca-
vökunnar að umtalsefni vegna þeirr-
ar auðlegðar, sem þetta helgihald
býr yfir. Ég legg hiklaust til, þegar
þessi messubók verður endurskoðuð
eða kirkja vor telur sér fært að gefa
út messubók, að þá verði tekin upp
páskavaka. Slikt helgihald miðar að
fjölbreytni. Kvartað er undan því að
fjölbreytni í helgihaldi hérlendis sé
lítil. Hér gefst tækifæri til alvarlegs
og fagurs helgihalds. Páskavakan
ætti því að vera fólgin í eftirfarandi
liðum: 1) Kertisvígslunni, 2) lestri
ræðinga, 3) söng eða lestri sálma,
4) blessun skírnarsás, 5) endurnýjun
skírnarheitis, 6) framflutningi lít-
aníu og 7) páskamessu.
Á þennan hátt erum vér komin i
tengsl við hinar fyrstu aldir kristn-
innar og þann einfaldleika, sem þar
réði, því að helgihald síðustu daga
dymbilviku birtir þá mynd tilbeiðslu
kristins safnaðar, sem upprunaleg-
Patína úr silfri, 9,5 cm í þvermál, með
mynd af heilagri þrenningu. Guð faðir
situr og heldur á T-mynduðum krossi
með syninum krossfestum, en heilagur
andi situr í dúfulíki á krossinum. Á
barmi patínunnar er vígslumerki henn.
ar, IHS, fangamark Krists. Patínan er
Iiklega frá öndverðri 14. öld og komin
frá Miklabæ i Blönduhlíð. (Þjms. 6168).
ust er. Ræðingar föstudagsins langa
eru t.d. þær elztu, sem vér þekkjum
og enn eru iðkaðar í kristnu helgi-
haldi, og ræðingar páskavökunnar
þær næstelztu.
I þeim hluta messubókarinnar,
er greinir fasta liði messunnar, er
athyglisverðastur sá liðurinn, sem
nefndur er Canon eða helgunarbæn.
Hér hefur síra Sigurður tekið
stefnu, sem er, að mínum dómi, hin
mikilsverðasta. Mér liggur við að
segja, að þessi liður einn réttlæti út-
gáfu þessarar bókar. Fallist kirkjan
hérlendis á að biðja þessa bæn eða
aðra, sem fer í sömu átt, þá er liaf-
inn nýr áfangi í lítúrgískri sögu
kirkju vorrar hérlendis. Eins og
kunnugt er, var Canon felldur niður
meðal lúterskra manna. Luther vildi
ekkert hafa í messunni, sem gæfi til
kyrina, að þar væri framflutt fórn.
Síra Sigurður getur þess í bókar-
kynr.ingu, að þessu hafi val'dið af-
vegaleiddur skilningur samtíðar
Luthers á fórninni. Að baki þessu
liggur margþætt saga og Luther
segir um Canon rómversku mess-
unnar, að hann hafi verið settur
saman af ólærðum munki eða djöfl-
inum. Þessi ummæli eru auðvitað
fjarstæða.
Fórn gerir ráð fyrir fórnargáfu
(res aliqua sensibilis quac offerant-
ur). Þessi fórnargáfa var brauð og
vín kristinna manna (og ýmislegt
annað, sem ætlað var til ölmusu),
sem þeir komu með til messunnar.
í mynd þessara efna báru þeir
fram fyrir Guð líkami sína og veru
alla, að heilagri og þóknanlegri fóm
(Róm. 12:1. Ireneus, Adv. haeresis
IV, 18,5). Þetta er annar þáttur
fórnar messunnar. Hinn þátturinn
er sá, að hin eina algilda fóm
Frelsarans er kunngjörð í þessari
athöfn, þegar Guði er færð fórn
brauðs og víns. Eins og Drottinn vor
horíði fram til krossfómarinnar á
Golgata, þegar hann innsetti þessa
guðsþjónustu, eins horfir hin trúaða
og stríðandi kirkja til baka, til hinn-
ar sömu krossfórnar og minnist alls
endurlausnarverks Frelsarans. Þess
vegna verður þessari fórn lýst með
orðvm Cyprians: Passio est enim
Domini sacrificium quod offerimus:
Pína Drottins er sú fórn, er vér
framberum.
Þessa fórn brauðs og víns og
minningar pínu Drottins umlukti
þakkargjörðin, sem flutt var yfir
efnunum. Innsetningarorðin em
grundvöllur fyrir þakkargjörð
kirkjunnar. Með þakkargjörðinni
líkti kirkjan eftir þakkargjörð Drott-
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS