Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.1962, Blaðsíða 5

Ei

ra
inn stðri og þungi vestur-
heimshi valtari fer yfir heims-
byggðina og er óðum að fletja út
allt sem sérkennilegt er með þjóð-
um og þjóðbrotum. Eins og venja
er um slík fyrirbœri eru það fyrst
og fremst yfirborðslegustu þœttir
amerískra lífshátta sem eru ayaðir
af öðrum þjóðum. Það sem einhver
veigur er í verður utangátta. Það
er ekki fyrst og fremst Ameríka
sem á sök á þessari óheillaþróun,
lieldur þjóðirnar sem aya hana, þó\
vissulega verði að skrifa margt af
því versta á reikning bandarískra
kvikmynda.
Blöð, útvary
og sjónvary
eiga stœrstan
þátt í þeirri
afmenningar-
öldu sem nú
r íöur y f ir
heiminn. All-
ir keyyast um
að stœla ríka
frænda í
vestri og gefa
dauðann í þau
verðmœti sem
verið hafa burðarás hverrar menn•
ingar öldum saman. Þetta er ekki
aðeins ógœfa Evróyu, heldur einnig
Asíu — ég sá þess mörg áþreifan-
leg dæmi í Indlandi.
Aldrei var þess meiri þörf en nú
aö bjarga þjóðlegum menningar-
verðmætum frá gleymsku og glöt-
un, 8vo sambandið við fortíðina
rofni ekki að fullu. Þjóð sem gleym-
ir fortíð sinni er eins og rótslitið
blóm. lslendingar hafa gert virð-
ingarvert átak með Þjóðminjasafn-
inu og Arbæjarsafni, en það þarf
að gera miklu meira, þvi tíminn
flýgur frá okkur og sumt af því
sem áldrei veröur endurheimt
hverfur í gröfina meö elztu kyn-
slóðinni.
Mér kom þetta í hug þegar ég
heimsótti vin minn, John Levy, í
Lundúnum fyrir nokkrum mánuöum.
Hann kom til íslands í fyrráhaust
og safnaöi íslenzkum rímnálögum
og þjóðlögum um tveggja vikna
skeiö. Sérfrœðingar í Lundúnum
luku uyy einum munni um aö þessi
tónlist vœri með afbrigöum sér-
kennileg og markverð, og brezka
útvaryiö hefur beöið Levy aö
kynna hana. John Levy er einn
kunnasti sérfrœöingur Breta um
austurlenzka tónlist, og var ísland
fyrsta Evróyulandiö sem hann tðk
fyrir. För hans í fyrráhaust var að
verulegu leyti kostuö af eiqin fé og
horfur á endurgreiðslu litlar sem
engar. Honum er svo mjög i mun
aö safna því sem hœgt er, áöur en
það er um seinan, aö hann kvaðst
fús að koma með tœki sín, hin full-
komnustu sem til eru, og vinna
kauylaust í mánuð aö söfnun
rímnálaga, ef íslenzkir aðilar kost-
uöu ferðir hans og uyyiliáld. Hér
er tilvaliö og sjálfsagt verkefni
fyrir Þjððminjasafniö og Ríkisút-
varyiö í sameiningu. Þaö væri þjóö-
arsmán aö hafna slíku kostaboöi.
Mun ég víkja nánar að þessu efni
síðar hér i ' llkunum, þegar sýnt
, er hvernig tvær ofangreindar stofn
anir taka í málið.
s-a-m.
Hlutlægur í
í lífinu
IBandaríkjunum er nýkomin á
markaðinn ævisaga rússneska
skáldsins Antons Tsékovs eftir Ernest
J. bimmons, bók mikil að vöxtum (669
bls.) og um marga hluti merkileg, ekki
sízt vegna þess að hún leiðrettir ýmsar
villur og rómantískar „helgisagnir" sem
gengið hafa um ævi skáldsins og per-
sónuleik. Ernest J. Simmons er kunnur
fyrn ævisögur rússnesku skáldjöfranna
Púsjkins, Tolstoís og Dostoévskís, en
ævisaga Tsékovs þykir taka þeim öll-
um fram, enda eyddi höfundurinn
mörgum árum í að viða að sér efni til
hennar, einkanlega í bóka- og skjala-
söfnum Moskvu.
Tsékov var um flesta hluti mjög sér-
stæbur maður, ákaflega viðkvæmur, en
dulur og hæglátur. Hann ávann sér hylli
og aðdáun allra sem kynntust honum.
Tolstoí, sem ekki var sérlega örlátur á
hrós um aðra höfunda, kallaði hann
„óviðj afnanlegan listamann" og fannst
hann vera feiminn og fíngerður eins og
ung stúlka. Maxim Gorkí hrósaði hon-
um fyrir ríka samúðarkennd og hreint
hjartalag. Meðan Tsékov var enn á lífi
hafði myndazt um hann „helgisögn"
sem breiddist út eftir lát hans löngu
fyrir aldur fram og hefur verið haldið
á loft í hálfa öld. Samkvæmt henni
var Tsélcov mjúklyndur, viðkvæmur,
umburðarlyndur og bjartsýnn.
Simmons bendir á, að undir yfirborði
bjartsýninnar hafi verið djúpur straum-
ur hryggðar og dapurleika. Kímni hans
og glaðværð áttu sér mótvægi í ríkri
tilfinningu um fánýti og hégóma allra
hluta. En hann fór mjög dult með til-
finningar sinar, og jafnvel nánustu vin-
ir hans vissu lítið sem ekkert um einka-
líf hans. Við vitum að heita má ekki
neitt um ástalíf hans fyrr en hann
kvænist leikkonunni Olgu Knipper 41
árs gamall. Hann hafði sérstakt lag á
að hlusta á fólk með samúð og skilningi,
en hann leyfði engum að fara yfir þá
markalínu sem hann hafði dregið kring-
um einkalíf sitt. Tsékov, sem er meist-
ari hinnar hálfkveðnu vísu í rússnesk-
um bókmenntum, forðaðist allar játn-
ingai eða aðra tjáningu á tilfinningum
sínum. Systir hans kvaðst aldrei hafa
. séð hann gráta. Fram á síðustu stund
sýndi hann undraverða sjálfsstjórn.
Að sjálfsögðu hlýtur að vera miklum
vandkvæðum bundið að semja ævisögu
slíks manns, og þar við bætist að ævi
hans var mjög viðburðasnauð. í sam-
jöfnuði við líf annarra rússneskra höf-
unda virðist líf Tsékovs hafa verið grátt,
jafnvel leiðinlegt. Hann lifði ekki hin
rómantísku og stormasömu ævintýri
Púsjkins eða Lermontovs, jós ekki út
tilfinningum sínum eins og Tolstoí eða
Dostoévskí.
T sékov var að því leyti ólíkur
flestum rússneskum rithcfundum á 19.
öld, að hann var ekki kominn af auðugu
aðalsfólki, heldur sonur gjaldþrota mat-
vöiukaupmanns og sonarsonur ánauðar-
bónda. Hann eyddi bernsku sinni og
æsku í fátækt og erfiðleikum, varð fyrir
margvislegri auðmýkingu, og 19 ára
gamall varð hann fyrirvinna stórrar
listinni -
Um sfórskáldið
ANTON TSÉKOV
fjölskyldu á sama tíma og hann þræl-
aði sér út til að geta lokið læknisfrsaði-
námi. Það voru fjárhagserfiðleikar sem
ráku hann á vit bókmenntanna: hann
hóf ritferil sinn með því að skrifa
skemmtisögur fyrir vinsæl tímarit. En
þess var ekki langt að bíða að verk hans
vektu athygli bókmenntamanna og hann
varð með tímanum einn vinsælasti smá-
sagnahöfundur Rússa. Þegar þar var
komið hafði ógæfan dunið yfir: berkl-
ar og annar krankleiki gerðu hann oft
ófæran til vinnu. Undir lokin gat hann
varla valdið penna. Hann lézt 44 ára
gamall.
Simmons rekur æviferil Tsékovs mjög
ýtarlega, skref fyrir skref, lýsir vinnu
hans og tómstundum, heimsóknum til
vina, fjárhagsvandræðum, sambandi
hans við sundurleitustu einstaklinga, á-
byggjum út af smámunum heimilislifs-
ins o. s. frv. Þegar öll þessi smáatriði
koma saman gefa þau mjög ljósa og
eftirminnilega mynd af Tsékov sem
marmi og rithöfundi, syna okkur þróun
han» og innri vöxt.
Simmons hefur það m.a. fram yfir
aðra þá, sem ritað hafa um ævi Tsékovs,
að hann gerir sér ljósa grein fyrir hinni
erfiðu baráttu sem skáldið varð að
heyja allt frá æsku til að losna úr fjötr-
um hins frumstæða umhverfis, sem
hani* var vaxinn úr. Hægfara þróun
hans til listrænnar fullkomnunar og
siðferðilegs sjálfstæðis er ákaflega lær-
dómsrík sálfræðileg saga, og Simmons
gerir hana að einum höfuðþættinum í
bók sinni, sérstaklega í köflunum um
þáttaskilin í ritferli Tsékovs, þegar
hann snýr sér frá skemmtisögum fyrir
ómerkileg tímarit og tekur að semja
hiiiar ljóðrænu, raunsæju sögur sem
haldið hafa nafni hans á loft fram á
þennan dag.
Simmons sameinar í þessari bók í rík-
ari mæli en fyrri ævisögum sínum
fræðimennsku og næma tilfinningu fyr-
ir viðfangsefninu. Hann hefur greini-
lega mjög miklar mætur á Tsékov, og
ljær það frásögn hans ferskan og inni-
legan blæ, ekki sízt lýsingunni á síð-
ustu stundum skáldsins. Hann dregur
líka fram þá staðreynd, án þess að
þvu.ga nokkurri endanlegri túlkun úpp
á lesandann, að Tsékov var ekki aðeins
blíðlyndur og elskulegur einstaklingur,
eins og venja er að lýsa honum í ævi-
sögum og ritgerðum. Hann átti að sjálf-
sögðu í ríkum mæli alla eiginleika hins
mikla listamanns, viðkvæmni, athyglis-
gáfu, gott minni, ímyndunarafl, ljóð-
ræna tilfinningu, tjáningarstörf og til-
finningu fyrir formi, en hann var líka
gæddur óvenjulega sterkri skapgerð og
máttugum vilja.
F inn merkilegasti þátturinn í fari
Tsékovs var lífsþrótturinn. Höfundurinn
sem lýsti svo snilldarlega lífsþreyttum,
viljalausum og iðjulausum körlum og
konum var sístarfandi að ólíkustu verk-
efnum. Enginn af vinum hans tók hann
alvarlega þegar hann kvartaði undan
sinni „meðfæddu suðrænu leti“. Meðan
hann var við erfitt og tímafrekt læknis-
nám samdi hann árlega kynstur af sög-
eindreginn
Anton Tsékov.
um Árið 1886, þegar hann var 26 ára
gamall og nýbyrjaður á læknisstarfinu,
samdi hann ekki færri en 116 sögur.
Alls samdi hann kringum 900 sögur auk
leikrita, brota og þúsunda sendibréfa
(þ>u fylla átta bindi í heildarútgáfu
verka hans). Hann stundaði læknis-
starfið af lífi og sál, safnaði fé til skóla
og bókasafna í þorpum úti á lands-
byggðinni og til góðgerðastarfsemi.
Hann sá foreldrum sínuin og ættingjum
farborða og var jafnan boðinn til að
hjáipa hverjum þeim sem til hans leit-
aði. Hann var góður sar.ikvæmismaður
og hafði lifandi áhuga á þjóðfélagsleg-
um umbótum. Ferðalag hans yf-ir Síberíu
til fangaeyjunnar Sakhalin var ekki
flótti frá misheppnuðu ástarævintýri,
eins og sumir ævisöguritarar hafa í-
myr.dað sér, heldur einlæg tilraun til að
láta gott af sér leiða, draga úr þjáning-
um annarra og óréttlæti þjóðfélagsins.
Emn kosturinn á ævisögunni er sá, að
huii hrekur útbreidda oábilju um Tsé-
kov sem hann átti sjálfur talsverðan
þátt í að skapa. Honum var svo um-
hugað um að vera hlutlægur og for-
dón.alaus í lýsingum sínum á persón-
um og atburðum, að hann forðaðist
Framhald á bls. 13
2». tölúblað 1962
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 5