Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.1963, Síða 5

wl stefna í íslenzkum
bdkmenntum
Fyrri hluti
FRAMSÖGUERINDI SigurS-
ar A. Magnússonar á um-
ræðufundi Stúdentafélags
Reykjavíkur 23. febrúar.
óðir hálsar!
Ég vona að enginn skilji þá
bíræfni mína að koma hér fram og tala
um efnið, sem til umræðu er, svo, að ég
telji mig þess umkominn að gera því
nokkur viðhlítandi skil. Til þess er það
í fyrsta lagi alltof flókið og yfirgrips-
mikið. Og í annan stað er tíminn naum-
ur og getan,takmörkuð. Þó ég skrifi öðru
hverju um bækur í íslenzk blöð og hafi
jafnvel tekið próf í bókmenntum við er-
lendan háskóla, tel ég mig engan sér-
fræðing um bókmenntir, og á það ekki
sízt við um íslenzkar bókmenntir, þó ég
hafi reynt að fylgjast með þeim eftir
föngum síðustu árin samhliða tímafreku
blaðamannsstarfi.
, Ég hef því hugsað mér að rabba hér
-þá Stuttu stund, sem mér er skömmtuð,
um ýmsar meira og minna sundurlaus-
ar hugmyndir sem skotið hafa upp koll-
inum þegar ég velti fyrir mér stöðu og
etefnu í nútímabókmenntum íslendinga.
Kannski geta þessir þankar orðið ein-
hverjum hvöt til að taka efnið til frjórri
og rækilegri yfirvegunar; í öllu falli
ættu þeir að geta stuðlað að frekari um-
ræðum um mjög tímabært vandamál.
Hvort umræður sem þessar bera
nokkurn áþreifanlegan árangur, er mik-
ið vafamál. Þær valda sennilega litlu
um breytingar eða framvindu í bók-
menntunum, því listin er eins og lífið,
óháð öllum vangaveltum um eðli og inn-
tak, blómgast þegar aðstæður leyfa og
þörfin knýr á; þegar skapendurnir sjálf-
dr finna sinn vitjunartíma og sín við-
fangsefni. Allt um það eru umræður
nytsamlegar að því leyti sem þær skýra
ýmsar meira og minna óljósar línur,
veita víðari yfirsýn og örva til gagn-
legs samanburðar á verðmælum og van-
rækslum, hugsjónum og veruleik, nú-
tíð og fortíð.
barátta, menntunarskorlur, ójafnræði og
úrkostaleysi. Þetta er úr sögunni að
miklu eða öllu leyti og þá jafnframt sá
hugsunarháttur sem skapaðist og mótað-
ist af þessum aðstæðum.
Að sjálfsögðu höfum við ekki farið
varhluta af vandamálum þarfyrir —
þau eru enn fyrir hendi í ríkum mæli,
en þessi vandamál eru ný af nálinni,
áður óþekkt, og við erum á báðum átt-
um hvernig við þeim beri að bregðast.
Þessi rissmynd er að vísu gróf í drátt-
um og einfölduð, en ég held hún sé ekki
mjög ýkt eða afskræmd.
Nú er það vitað mál, að bókmennt-
•ir og aðrar iistir eiga rætur sínar í því
mannlífi sem lifað er á hverjum tíma, í
þeim hugsjónum, hefðum og lífsviðhorf-
um sem ríkjandi eru á hverju skeiði.
Þetta sjáum við glöggt, ef við horfum í
sjónhendingu yfir tindana á bókmennt-
um íslendinga á liðnum öldum. íslend-
Jón Trausti
•A ður en lengra er haldið vil ég
leyfa mér að rekja í mjög stuttu máli
aðdraganda þeirra aðstæðna sem við bú-
um við nú, í bókmenntaheiminum, eins
og þær horfa við frá minum bæjardyr-
um. Hver sem niðurstaðan verður um
ríkjandi ástand, þá fer ekki milli mála
®ð það á sér margvíslegar rætur í for-
tíðinnL
Það er orðin margþvæld og kannski
leiðigjörn staðhæfing, að kynslóðin sem
nú er á miðjum aldri hafi lifað sneggri
og gertækari aldahvörf en nokkur kyn-
slóð önnur síðan land byggðist. Við
stöndum uppi með fullar hendur fjár og
gnægð stórfenglegra verkefna eftir rót-
tæka byltingu í atvinnuháttum og að-
búnaði, lífsvenjum og hugsunarhætti.
Svo tii öll vandamál feðranna eru úr
sogunni: fátækt og bjargarleysi, einangr-
un og nesjamennska, ánauð og frelsis-
ingasögur birta okkur í meira eða minna
stilfærðri mynd inntak þess mannlífs
sem hér átti athvarf á Sturlungaöld,
bæði veruleikann og hugsjónina. Þær
voru andóf gegn þeirri innri hnignun
sem var að leiða þjóðina í ógöngur.
Passíusálmarnir eru tjáning þeirra kjara,
sem þjóðin lifði við á öld Hallgríms Pét-
urssonar, og túlkun þeirrar hugsjónar,
sem færðu þjóðinni þrótt og lífsvon í
hörmungunum. Ljóð þjóðskáldanna á
síðustu öld mótuðust af hugsjónunum,
sem vöknuðu með þjóðinni í bjarma rís-
andi dags, túlkuðu hjartfólgnustu áhuga-
mál, vonir og þrár íslendinga, voru „líf-
æð aldarinnar“ eins og Halldór Laxness
orðar það.
Það sem var sameiginlegt þessum
sundurleita gróðri í íslenzkum bók-
menntum var, að hann átti sér frjósam-
an jarðveg í þjóðlífinu og þjóðarsálinni
og skjól í hefðbundnum viðhorfum og
gamalreyndum andlegum verðmætum.
Hér var ekki fyrst og fremst um að
ræða ákveðna bókmenntahefð — því hún
var í rauninni fjölþætt og oft á reiki —
heldur miklu fremur fastmótaða hefð í
hugsunarhætti og lífsviðhorfum, hefð
sem gengið hafði í arf kynslóð fram af
kynslóð og nærzt á hugsjónum eddu og
sögu, kristinna lífssanninda og djúp-
rættrar heiðinnar þjóðtrúar.
E g drep á þetta hér vegna þess að
það kynni að auðvelda okkur skilning
á hinu nána sambandi þjóðarinnar í
heild við bókmenntirnar, allar götur
fram á þessa öld. Bókmenntirnar voru
ævinlega spegill aldarinnar. Að sjálf-
sögðu var hin margþætta bókmenntahefð
teygð á ýmsa lund, víkkuð og stækkuð
fyrir erlend áhrif eða tilraunir og braut-
ryðjendastarf andlegu leiðtoganna, en
hún rofnaði aldrei eða greindist frá meg
instraumnum, af því samhengið í lífs-
venjum og hugsunarhætti þjóðarinnar
slitnaði aldrei, hvernig sem allt veltist
og byltist. Nýjungar Jónasar Hallgríms-
sonar og Einars Benediktssonar í ljóðlist
voru að sönnu róttækar á sinn hátt, en
högguðu samt hvergi hinum gömlu und-
irstöðum, af því efniviðurinn var hinn
sami og áður. Nýjungar þessara höfuð-
skálda áttu kannski fremur rót að rekja
til persónulegra sérkenna þeirra sjálfra
en breyttra viðhorfa í sögunni og þjóð-
lífinu. Samt er vert að hafa í huga, að
báðir þessir menn voru langdvölum með
öðrum þjóðum og tileinkuðu sér við-
horf sem mótuðu skáldskap þeirra að
einhverju leyti, en því var annan veg
farið með Grím Thomsen.
Segja má að framyfir fyrri heims-
styrjöld hafi samhengið í íslenzkri bók-
menntahefð verið órofið, þó farvegurinn
hafi að vísu til muna breikkað: skáld-
sagan kom að nýju til skjalanna með
Jóni Thoroddsen, Þorgils gjallanda og
Jóni Trausta, leikritið kom inn í bók-
menntirnar með Sigurði Péturssyni,
Matthíasi Jochumssyni og Indriða Ein-
arssyni.
að er eftirtektarvert, að fyrstu
frávikin frá hinni rótgrónu íslenzku hefð
komu með höfundum sem hösluðu sér
völl erlendis, Jóhanni Sigurjónssyni í
ljóðlist, Gunnari Gunnarssyni í skáld-
sagnagerð og Guðmundi Kamban í leik-
ritun. Þetta orsakaðist að sjálfsögðu af
nýjum aðstæðum í ólíkum heimi, en þó
var umhverfisbreytingin ekki svo ger-
tæk að hún ylli algerri byltingu í skáld-
skap þessara höfunda. Þeir voru allir
öðrum þræði bundnir hinni fornu ís-
lenzku hefð.
Með fyrri heimsstyrjöld rennur upp
ný öld á íslandi, ekki einungis í póli-
tísku tilliti, heldur og efnahagslega og
siðferðilega. Stríðsgróðinn, þó skamm-
vinnur væri, skapaði strax ný viðhorf
við fortíðinni og umheiminum. Ný þjóð-
félagsöfl tóku að segja til sín, og ís-
lendingar losnuðu smátt og smátt úr
viðjum 600 ára einangrunar, bæði and-
lega og efnalega.
Þessi róttæka röskun á þjóðfélagshátt-
um, efnahagslífi og hugarheimi íslend-
inga hélzt í hendur við ört vaxandi
fólksflutninga í þéttbýlið, þar sem ný
samfélagsviðhorf sköpuðust og áður ó-
þekkt félagsleg vandamál tóku að
Halldór Laxness
knýja á. Heimskreppan setti sinn sterka
svip á þetta nýja ástand, og óþarft er
að rekja þau allsherjarumskipti í ís-
lenzku þjóðlífi sem seinni heimsstyrj-
öld hafði í för með sér.
E nginn hlutur væri eðlilegri ei»
að margt af því, sem nú var nefnt, hefði
skilið eftir djúp spor í bókmenntum síð-
ustu fjögurra áratuga. Ætla mætti, að
bókmenntirnar hefðu eðli sínu sam-
kvæmt fyrst og fremst endurspeglað
þau geigvænlegu andlegu og félagslegu
umbrot sem einkenna þetta tímabil og
gera það einstætt £ sögu þjóðarinnar.
En hvað kemur á daginn, þegar nánar
er að gætt? Allt annað en gera mætti
ráð fyrir, og blasir það skýrast við á
vettvangi skáldsögunnar. f landi þar
sem yfirgnæfandi meirihluti fólksins
hefur áratugum saman búið í þéttbýl-
inu, er skáldsagnagerð að mjög veru-
legu ieyti helguð sveitalífslýsingum og
sögulegum rómönum. Þetta er furðuleg
staðreynd og dapurlegt tímanna tákn.
Einhver kynni að vilja halda þvl
fram, að umræddir atburðir séu svo ná-
lægir okkur í tímanum og nákomnir
núlifandi íslendingum, að um þá verði
ekki fjallað í skáldskap af hlutlægni
eða listrænni yfirsýn fyrr en eftir okk-
ar dag. Þetta kunna fljótt á litið að
virðast frambærileg rök, en mundi ekki
höfundi Sturlungu hafa þótt lítið til
þeirra koma? Og hvað á að segja um þá
öndvegishöfunda erlenda, sem unnið
hafa stórvirki úr efniviði samtímans,
menn eins og John Galsworthy, Ernest
Hemingway, Albert Camus, Par Lager-
kvist, Bóris Pasternak og Norman
Mailler, svo nokkrir séu nefndir af
handahófi?
Önnur skýring og nærtækari kynni
að vera sú, að langflestir miðaldra höf-
undar og þaðanaf eldri eru vaxnir upp
í sveit og eiga sínar dýpstu rætur þar.
Þessir menn eiga verðmæta reynslu,
sem þeim er umhugað um að vinna úr,
og svo má kannski líka gera ráð fyrir
að þeir vilji leitast við að sporna við
óæskilegri þróun með því að draga
fram til varðveizlu það sem bezt var í
fortíðir,ni og menningu sveitanna. Allt
eru þetta góðar og gildar ástæður, en
hvergi nærri fullnægjandi.
Framhald á bls. 6
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
- 8. tölublað 1963 5