Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.1963, Blaðsíða 5

V
vers vegna ég starfa í leikhúsinu
Franska nóbelsverðlaunaskáldið Albert Camus.
EFTIR ALBERT CAMUS
Albert Camus var einn kunnasti
rithöfundur Frakka þegar hann fórst
í bílslysi árið 1960, tæplega 47 ára
gamall. Ilonum voru veitt bókmennta
verðlaun Nóbels árið 1957, þá tæpra
44 ára, og var liann yngsti Nóbels-
verðlaunahöfundur síðustu 50 ára.
Camus lét almenn málefni mikið til
sín taka, bæði pólitísk og félagsleg.
Hann var virkur þátttakandi í and-
spyrnuhreyfingunni í Frakklandi á
striðsárunum og m.a. ritstjóri leyni-
bkaðsins „Craabat". Kinnig baröftst
hann af mikilli liörku fyrir afnámi
dauðarefsingar. Skáldverk Camus
eru ekki möx-g, en þau hafa náð mik-
illi útbreiðslu. Ein kunnasta skáid-
saga lians, „Plágan“, kom út hér-
lendis fyrir nokkrum árum og síð-
asta skáldsaga hans, „Fallið“, kom út
árið 1961.
Camus hefur starfað mikið i leik-
liúsinu og hlaut almenna viðurkenn-
ingu fyrir sýningu sína á „Hinum
djöfuíóðu," sem hann samdi uppúr
samnefndri skáldsögu Dostoévskis.
Erindið hér á síðunni var upphaflega
samið fyrir sjónvarp, en síðar birt-
ist það í frönskum og bandarískum
leikhúsritum.
H vers vegna starfa ég í leikhús-
inu? Ég hef oftsinnis lagt þessa spurn-
ingu fyrir sjálfan mig. Og fram til þessa
hef ég aðeins fundið eitt svar við henni,
svar sem hlýtur að hljóma mjög hvers-
dagslega: Einfaldlega vegna þess að leik-
húsið er einn þeirra staða í veröldinni
þar sem ég er hamingjusamur.
Farið samt varlega í sakirnar: þessi
hugsun er ekki eins hversdagsleg og
virðast má í fljótu bragði. Nú um stund
ir er hamingjan viðsjárvert umræðu-
efni. Menn hafa tilhneigingu til að fela
leit sína að henni jafnvel fyrir sjálfum
sér, og líta á hana eins og einhvers
Jkonar rósrauðan listdans sem þeim beri
skylda til að beiðast afsökunar á. Stund
um sé ég í blöðum að athafnamenn, sem
hafa helgað allt líf sitt opinberum störf-
um, finni athvarf og skjól í einkalíf-
inu. Er ekki vottur af fyrirlitningu í
þvílíkri hugmynd? Fyrirlitningu og ó-
hjákvæmilegum fylgifiski hennar, hé-
góma. Ég hef fyrir mitt leyti orðið vitni
að mörgum dæmum um hið gagnstæða:
menn sem haifa fundið hæli í opinberu
lífi til að sleppa frá einkalífinu. Valda-
menn eru oft mestu skussar þegar til
hamingjunnar kemur, og er það skýring
in á því hvers vegna þeir geta ekki ver-
ið Ijúflyndir.
Á 5 vera hamingjusamur nú á dög-
um er eins og að lifa í synd: Við það
má aldnei kannast. Segðu aldrei sak-
leysislega, án þess að taka tillit til hins
illa: „Ég er hamingjusamux". Á samri
etund muntu lesa þína eigin fordæm-
ingu af hnipruðum vörum allra við-
staddra: „Jæja, svo þú ert hamingju-
samur, væni minn! Segðu mér þá, hvað
hefurðu hugsað þér að gera í sambandi
við munaðarleysingjana í Kasmír og
holdsveikissjúklingana á Nýju Hebrides
eyjum? Ekki verður sagt að þeir séu
hamingj usamir ‘
Núnú, hvað er hægt að gera? Niður-
staðan er að við verðum á augabragði
jafndapurlegir og tannstönglar.
Eigi að síður freistast ég til að trúa,
að við getum þvi aðeins orðið þeim að
raunverulegu liði, sem búa við neyð,
að við séum sjálfir sterkir og hamingju-
samir. Sá sem lítur á líf sitt eins og
byrði og kiknar undir þunga sjálfs sín
getur aldrei orðið öðrum að liði. En sá
sem hefur stjóm á tilfinningum sínum
og lífi er raunverulega fser um að gefa.
Ég þekJkti einu sinni mann sem elskaði
ekki konu sína og var í örvæntingu ú.t
af því. Dag nokkuxn ákvað hann að
belga henni líf sitt algerlega (Það var
m.ö.o. hóflaus uppbót). Upp frá þeirri
stund varð lif aumingja konunnar, sem
hafði verið bærilegt fram til þessa, al-
gerf helvíti. Eiginmaðurinn varð nefni-
lega stærilátur í sjálfsfórn sinni og al-
veg óþoland'i hollur konu sinni. Þannig
er það nú á dögum. Fólk helgar lif sitt
helzt þeim mönnum sem það hefur
minnstar mætur á. Þessir öfugsnúnu og
önuglyndu elskendur giftast til hins
verra, aldiei tii hins betra.
E r nokkur furða, eins og málum
er báttað, þó veröldin virðist vera sjúk
og erfitt reymst að líma mynd ham-
ingjunnar á hana — einkanlega þegar
rithöfundur á í hlut? Engu að síður held
ég fast við virðingu mína fyrir ham-
ingjunni og hamingjusömu fólki. Til
heilsubótar reyni ég að vera eins oft og
ég get á þeim stað sem gerir mig hvað
hamingjusamastan, þ.e.a.s. í leikíhúsinu.
Ánægja min í leiikhúsinu er að því leyti
ólík ýmissi skammvinnari ánægju í lífi
mínu, að hún hefur enzt mér yfir 20
ár, og þó ég væri allur af vilja gerður
held ég ekki að ég gæti án hennar verið.
Árið 1936 endurskipulagði ég leikflokk,
sem var hættur að starfa, í danssal í
Algeirsborg og setti á svið leikrit eftir
margs konar höfunda, allt frá Malraux
í nútímanum til Dostóévskís og Eský-
losar í fortíðinni. 23 árum síðar tókst
mér að setja á svið skáldsögu Dostó-
évskís, „Hinir djöfulóðu", í leikformi
í Théatre Antoine. Jafnvel ég sjálfur
var undrandi yfir hve dyggilega frum-
textanum var fylgt — eða hve víman
var langvinn. Ég velti fyrir mér orsök-
inni til þessai-ar þrákelknislegu dyggð-
ar minnar eða lasta-. Og ég komst að
þeirri niðurstöðu, að orsakirnar væru
tvenns konar, önnur varðaði mitt eig-
ið eðii, hin fól i sér eðli leikhússins.
Fyrri orsökin og sú sem minna lét
yfir sér var sú, að með því að starfa í
leikhúsinu slepp ég frá því sem mest
hrjáir mig í starfi minu sem rithöfund-
ur. Ég slepp í fyrsta lagi frá því sem
ég kalla hið hégómlega umferðaröng-
þveiti. Setjum svo að þú heitir Fern-
andel, Brigitte Bardot, Aly Khan eða
með hæverskara dæmi Paul Valéry.
A.m.k. er nafn þitt í dagblöðunum. Og
jafnskjótt og nafn þitt birtist í blöð-
unum byrjar umferðaröngþveitið. Póst-
urinn berst í stríðum straumum, heim-
boð úr öllum áttum, og þessu verður
maður víst að svara. Ríflegur hluti af
tima þínum fer í að neita að eyða hon-
um til ónýtis. Helmingurinn af þrótti
þinum og starfsþreki fer í að segja nei
með öllu mögulegu móti. Er þetta ekki
heimskulegt? Víst er það heimskulegt.
En þannig er okkur hegnt fyrir hégóma-
girnd okkar af hégómanum sjálfum. Hins
vegar hafði ég veitt því eflirtekt að all-
ir líta á starf í leikhúsinu með hálfgild-
ings lotningu, enda þótt það sé líka hé-
gómlegt starf, og að ég þurfti ekki að
gera annað en tilkynna að ég væri á
æfingu. Það myndast þegar í stað eyði-
mörk kringum mann. Og hafi menn þá
slægð til að bera, sem ég hef, að æfa
. allan daginn og part úr nóttinni, nú
þá verður þetta satt að segja hreinasta
paradís. í þessu tilliti er leikhúsið
klaustrið mitt. Hávaði heimsins brotn-
ar á veggjum þess, fyrir innan, í hin-
um helgu véum, beinir samfélag vinn-
andi munka, útilokað frá öldinni, hug-
um sínum og hjörtum í heila tvo mán-
uði að einu marki, undirbýr hina helgu
athöfn sem verður hátíð'leg haldin í
fyrsta sinn eitt kvöld í fýllingu timans.
ICemur orðið „munkar" á óvart?
Mjög gáfaðir eða mjög bai-nalegir blaða-
menn (ég veit ekki hvort), ku/ina að
hafa komið þeirri hugmynd inn hjá
ykkur að leikhúsfólk sé eins konar skepn
ur sem fari seint í háttinn og standi í
stöðugum hjónaskilnuðum. Ég væri án
efa að blekkja ykkur, ef ég segði ykk-
ur að leikhúsið er miklu hversdags-
legra en þetta, eða jafnvel að fólkið
þar skilur sjaldnar en menn sean fram-
leiða vefnað, sykur eða blöð. Hlutur-
inn er bara sá, að þegar hjónaskilnað-
ur á sér stað meðal leikara talar fólk
eðlilega meira um það. Við gætum sagt
að hjartað í Söru Bernhardt njóti meiri
hylli en hjartað í M. Boussac. Það er
mjög skiijanlegt. Samt krefst leiklist-
in álíka líkamsþreks og sjálfstjórnar
af iðkendum sínum eins og iþróttirnar.
Leiklistin er starf þar sem líkaminn er
mikilvægur, ekki vegna þess að hann
sé notaður til munaðarlífs eða ó>hófs,
heldur vegna þess að haun verður sí-
fellt að vera í góðri þjélfun. Dyggð-
ugt líferni er því nauðsyn, sem er senni-
lega eina leiðin til að vera dyggðugur.
Hvað sem því líður, þá kann ég bet-
ur við mig í hópi leikhúsfólks, hvort
sem það er dyggðugt eða ekki, heldur
en meðal starfsbræðra minna, mennta-
mannanna. Eins og allir vita eru mennta-
menn sjaldan ástúðlegir, það fer ekki
vel á með þeim. Svo er önnur orsök.
sem ég get ekki fyllilega skýrt. Þegar
ég er í hópi menntamanna hef ég æv-
inlega á tilfinningunni að eitbhvað það
sé í fari mínu sem ég þurfi að fá fyrir-
gefið, mér finnst alltaf að ég hafi brot-
ið reglur hópsms. Slík tilfinning flæm-
ir burt sjálfsvild mína, og án sjálfs-
vildar geri ég jafnvel sjálfan mig dauð-
leiðan. Á leiksviðinu eru viðbrögð mín
sjálívakin. Ég er ekki að hugsa um að
vera eða vera ekki, og það eina sem ég
deili með samverkamönnum minum em
raunir og gleði hins sameiginlega verk-
efnis. Þetta ástand er, að ég held, kall-
að samféiag og það hefur orðið mér
ein mesta ánægja í lifinu. Ég týndi þvi
þegar ég fór frá blaði sem við gáf-
Framhald a bls. 6
10. tölublað 1963
LESBÓK I.IORGUNBLAÐSINS 5