Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.1963, Blaðsíða 16

i
I
í
Sjóslysin gera oftast ekki
boð á undan sér. Höggið
ríður, hræðilegt og skyndilega.
Hin hefðbundna venja, að skip-
stjórinn verði að vera síðasti
maður frá borði sökkvandi skips
og sökkva með því í djúpið. ef svo
vill verkast, tryggir einhverja
stjórn, þar til yfir lýkur. Án slíkr-
ar stjómar hefðu orðið miklu
verri slys á sjónum.
Skipstjórarnir hafa haldið tryggð
við venju sína í marga mannsaldra.
En á öldinni, sem ieið, var fyrst far-
ið að iðka aðra venju, sem er jafnvel
enn göfugmannlegri og hefur orðið
miklum fjölda hjálparvana farþega
til bjargar. Hún mótaðist á áhrifa-
mikilli stundu og náði þegar alger-
um tökum á hugum manna. Senni-
iega hefur enginn atburður í sögu
siglinganna haft dýpri áhrif á hegðun
manna á sjó en strand brezka her-
fluíningaskipsins Birkenhead við
Suður-Afríku árið 1852.
B retar áttu í höggi við ætt-
flokka Kaffamanna á austurlanda-
mærum Höfðanýlendunnar. Afríku-
mennirnir höfðu reynzt svo harð-
vítugir stríðsmenn, að nauðsyn varð
á liðsauka. Flotaskipið Birkenhead
safnaði saman hermönnum og útbún-
aði frá 10 herfylkjum í Bretlandi.
Að því loknu hraðaði það ferð sinni
áleiðis til Höfðans. Á skipinu voru
yfir 600 menn að meðtöldum 20 kon-
um og börnum, sem voru fjölskyldu-
lið hermannanna.
Þegar skipið fór að nálgast Góðrar-
vonarhöfða, var siglt nærri landi til
að spara tíma. Klukkan 2 aðfaranótt
26. febrúar árið 1852 rakst skipið á
neðansjávarrif um eina mílu frá
landi. Áður en 15 mínútur voru liðn-
ar, brotnaði bógurinn af skipinu. Með
honum fórust nokkrir farþegar og
skipverjar. Það, sem eftir var af skip-
inu, hélzt á floti aðeins 10 mínútum
iengur. En atburðirnir, sem gerðust
þær 25 mínútur, sem skipið flaut, frá
því það rakst á grunnið, gleymast ei.
lr egar skipið rakst á grunnið,
var skipstjórinn, Robert Salmond,
sofandi undir þiljum og einnig yfir-
foringi hermannanna, Seton majór í
Hið fræga
málverk
„Birkenhead-
strandið“ eftir
Thomas Henry.
,,Konur og börn í
bátana fyrst" var
þá hrópað fyrsta
sinn í hafsnauð
14. herfylki Hálendinga. Þær tvær
tylftir hesta, sem skipið flutti, lét
Salmond skipstjóri reka í sjóinn, til
þess að bátunum stafaði ekki hætta
af tryllingi þeirri síðar. Sjórinn
kringum skipið varð brátt rauður á
að líta, vegna þess að umbrot hest-
anna drógu að sér torfu hákarla.
Eins og oftast er, þegar sjóslys ber
að höndum, var ekki unnt að koma
öllum bátunum í sjóinn vegna halla
á skipinu. Einn bátur eyðilagðist, þeg-
ar reykháfurinn brotnaði og valt um
koll. Aðeins þrír bátar komust í sjó-
inn. Þeir gátu aðeins tekið 80 menn
af öllum þeim fjölda, sem var um
borð í skipinu. Augliti til auglitis við
þessa sorglegu staðreynd gaf Sal-
mond skipstjóri skipunina: „Konur
og börn fyrst.“ Alltaf síðan hefur
þessi skipun mótað breytni þeirra
manna, sem lent hafa í sjóslysum.
E nginn mótmælti skipun skip-
stjórans. Konum og börnum var í
flýti komið í bátana. Varð að toga
sumar konur og börn úr örmum eig-
inmanna og feðra. Samtals 210 menn
björguðust í land úr hinu strandaða
skipi. Þeir menn, sem ekki komust
í bátana, héngu á dóti og braki, en
sumir komust í land á sundi þrátt
fyrir hákarlana. Engar konur fórust
og engin börn. Lucas flokksforingi í
73. herfylki skrifaði seinna um at-
burðina með orðum, sem þrungin
voru tilfinningum Viktoríutímans:
„Erfitt er að lýsa því, hversu mjög
mönnum létti í skapi við vitneskj-
una um, að fólki því um borð, sem
var algerlega hjálparvana, hafði ver-
ið tryggt það öryggi, sem völ var á.
Þökk sé Guði fyrir, að sjaldan hefur
verið unnt að segja um Englendinga,
að þeir hafi látið konur og börn far-
ast, en bjargað sjálfum sér.“
En hegðun hinna 420 manna, sem
fórust, er áhrifaríkasti þátturinn í
sögu Birkenheadslyssins. Eftir að
skipið strandaði, var fyrsta skipun
Setons majórs, að allir hermenn
skyldu mæta uppi á þilfari. Sumir
fylgdu fordæmi yfirmanna sinna og
mættu alklæddir í hermannafötum,
en margir mættu á náttfötum. Allir
röðuðu sér í fylkingar í náttmyrkr-
inu. Merkjaljós lýstu upp andlit
þeirra. Þegar bógurinn brotnaði af
skipinu, stóðu hermennirnir teinrétt-
ir. Er afturhlutinn brotnaði af, héldu
þeir enn skipulegum röðum á hinum
hallandi miðhluta, sem þá var eftir
ofansjávar.
•L. itt frægasta flotamálverk
allra tíma, Birkenheadstrandið eftir
Thomas Henry, sýnir hið ótrúlega
æðruleysi hermannanna og ungan
trumbuslagara er spyrnir fótum við
hallandi þilfarinu til að geta haldið
áfram að slá trumbuna.
Salmond skipstjóri reyndi nú að
gefa hermönnunum frí með skipun-
inni: „Aiiir þeir, sem syndir eru,
hlaupi fyrir borð og haldi til bát-
anna.“
Seton majór gerði sér ljóst, að hröð
framrás hermanna kynni að sökkva
bátunum. Hann gaf því hermönnun-
um þessa gagnstæðu skipun: „Sand-
ið kyrrir." Allir hlýddu skipun
majórsins nema þrír menn, sem yfir-
gáfu raðirnar með það fyrir augum
að bjarga sér. Þessi atburður hafði
þau áhrif á Rudyard Kipling að hann
skrifaði eftirfarandi orð: „Að þeir
hreyfðu sig ekki á Birkenhead-dekki
er erfitt að ímynda sér.“ (But to
stand an’ be still to the Birken’ead
drill is a damned tough bullet to
chew).
Seton majór hélt reisn sinni til
hins síðasta. Hann kvaddi hinn unga
flokksforingja Lucas virðulega með
handabandi og óskaði honum vel-
farnaðar. Lucas sagði: „Ég vona að
við hittumst í landi.“
„Ég held við munum ekki hitt-
ast,“ svaraði Seton. „Ég kann ekk-
ert að synda.“
B irkenhead sökk í djúpið, og
hermennirnir losnuðu að síðustu úr
röðum sínum. Flestir þeirra drukkn-
uðu. En hin frábæra hugprýði þeirra
vakti öldur aðdáunar, sem bárust um
víða veröld.
Hið rómantíska málverk Henrys
„Birkenheadstrandið" hefur orðið
mörgum minnisstætt, því að menn
ættu að haga sér eins og hér að fram-
an er lýst ef hættu ber að höndum
á sjó.
Grímur Þorkelsson þýddi.