Lesbók Morgunblaðsins - 07.04.1963, Blaðsíða 4

Séra Gísli Brynjólfsson:
Byggðasaga Brunasands II.
Fyrsti bærinn — OrrilStllStaÖÍr
SÁ, sem fyrstur reið á vað-
ið og gerðist bóndi á
Brunasandi hét Magnús Einars-
son á Brattlandi, 27 ára gamall,
talinn prúðmenni af sóknarpresti
sínum og allvel kunnandi Kona
hans var Ingibjörg Gísladóttir,
einnig 27 ára, „sæmilega að sér
og þokkasæl“. Foreldrar hennar
voru þau Gísli Þorsteinsson á
Geirlandi og miðkona hans, Ingi-
björg Ólafsdóttir frá Hrauni í
Landbroti. Voru þau hjón góðvin-
ir Jóns próf. Steingrímssonar svo
sem sjá má af ævisögu hans, þar
sem þeirra er m.a. getið með
þessari hlýlegu setningu: „Gísli
minn á Geirlandi og Ingibjörg
komu og mér til stundarskemmt-
unar“. Gísli var „bláfátækur
barnamaður“ enda fékk hann
hæsta styrk í úthlutun á gjafa-
fénu vorið 1784. En hann mun
hafa verið vel gefinn maður, var
bæði hreppstjóri og umboðsmað-
ur Klausturjarða. Síðasta kona
hans var Guðný, dóttir Jóns
Magnússonar á Kirkjubæjar-
klaustri.
Þegar þau Magnús og Ingibjörg
stofnuðu nýbýlið á Brunasandi, áttu
þau einn son, Einar (5 ára). Þá
höfðu þau tvær vinnukonur: Ingi-
björgu Jónsdóttur, 15 áxa, og Guð-
nýju Björnsdóttur, 32 ára. Þetta fólk
var fyrstu landnemar Brunsandsins.
Því hefur sjálfsagt brugðið við að
koma niður á sléttlendið ofan úr
brekkunum á Brattlandi. Það var
lítil jörð, austust af byggðum bólum
á Síðunni, hafði byggzt eftir Eld,
þar sem áður var Þverárdalur, sem
eyðzt hafði af „snjóflóðum, og nú
fyrir fullt og allt af eldhrauni",
segir Jón Steingrímsson. Brattland
hefur verið erfið jörð, enda ekki bú-
ið þar síðustu hálfa öld. Það var
því ekki óeðlilegt, þótt Brattlands-
bóndinn vildi brayta til og fá sér
annað ábýli, en þau lágu ekki á
lausu í þá daga. Þess vegna hefur
hann gerzt landnemi.
M.
OBRUSTUSTABIR
Lagnús Einarsson valdi hinum
nýja bæ sínum stað fyrir miðjum
Eldhraunstanganum, beint fram af
Orrustuhól og nefndi Orrustustaði.
Sjálfsagt er bæjarnafnið af honum
dregið, enda þótt sagnir séu til um
það, að það eigi sér annan uppruna.
Orrustustaðir eru ekki byggðir ir
landi annarrar jarðar, heldur úr
einskis manns landi. Er það vel
skiljanlegt, því að áður fyrr hefur
Orrustustaðaland verið eintómir aur-
ar og sandar, mitt í vatnaflaumi
Hverfisfljóts. Þetta land hefur legið
utan allra landamerkja. Til þess hef-
ur engin sérstök jörð gert neitt til-
kall. Til að byggja þar, hefur aðeins
þurft leyfi hreppstjóra. Til eru
sagnir um, að það leyfi hafi ekki
legið á lausu, en hvað, sem um það
er, fékk Magnús umráð yfir pessu
landi og eru Orrustustaðir í eigu
afkomenda hans enn í dag.
I1 kki naut Ingibjör.g lengi hús-
freyjustöðunnar á nýbýlinu. Hún
andaðist árið 1829. Næsta ár kom að
Orruistustöðum kona, sem átti eftir
að gera garðinn frægan um margra
ára skeið. Hún hét Þorgerðux Björns-
dóttir, ættuð frá Undirhrauni í Með-
allandi. Var hún fyrst eitt ár vinnu-
kona hjá Magnúsi, giftist honum ár-
ið eftir, og skipaði húsfreyjusessinn
með afburðarausn og af annáluðum
myndarskap allt fram undir siðustu
aldamót. Var hún orðlögð fyrir
hjartagæzku sína og frábæra gest-
risni, sem margir nutu, því að alla
hennar tíð lá alfaravegur um hlaðið.
Má svo að orði komast, að hún hafi
I eint á slætti sumarið 1864 voru
þrír 16 ára piltar á leið austan af
Fljótsdalshéraði til Reykjavíkur. —
Þeir ætluðu að taka inntökupróf í
Lærða skólann. Einn þeirra, Sigurð-
ur Gunnarsson, síðar prófastur í
Stykkishólmi, skrifaði löngu siðar
ferðasögu þeirra félaga og birti hana
á prenti. (Eimreiðin 38. árg.) Þeir
fóru eins og leið lá um Brunasand.
Lýsir hann ferð þeirra félaganna á
þessa leið:
„A þessari leið áðum við að
Orrustustöðum, og eru mér minn-
isstæðar viðtökurnar hjá ekkj-
unni, Þorgerði Björnsdóttur. Ekki
voru húsakynni þar stór né reisu-
leg, en hjarta ekkjunnar var stórt.
Tók hún okkur með móðurlegri
blíðu, setti okkur við borð og bar
okkur mjólk í stóru fati, hangið
kjöt og flatbrauð úr melkorni,
með nýju smjöri, er við smökk-
uðum þá fyrsta sinni.“
Þessar ástúðlegu rausnarmóttökur
ekkjunnar á Orrustustöðum eru sr.
Sigurði minnisstæðar, er hann ritar
ferðasögu þeirra skólabræðranna eft-
ir sextíu og sjö ár.
Mr orgerður Björnsdóttir náði ní-
ræðisaldri og mun hafa talizt fyrir
búi til dauðadags. Seinustu árin
bjuggu þeir Einar sonur hennar og
Sigurður tengdasonur hennar þar með
henni. Þorgerður andaðist árið 1896.
Af fjórtán börnum hennar voru þá
fimm á lífi. Eitt þeirra var Solveig,
sem giftist Sigurði Jónssyni, Stígs-
sonar frá Syðri-Fljótum í Meðallandi.
Þau bjuggu á Orrustustöðum í 17
ár, og hélzt áfram gestrisni og greiða-
semi við þá, sem að garði bar. Því
segir Guðlaug skáldkona á Lyngum
í eftirmælum sínum um Þorgerði:
Gestrisnis samt þó fram hélt frama
fjörs meðan æðar hreyfðu blóð.
Brúar nú kærleiks siðinn sama
sonur tengda- og dóttir góð.
Löngum mun hafa verið gestkvæmt
á Orrustustöðum, eins og eðlilegt
var, þar sem bærinn stóð lengi í' þjóð-
braut.
Næst verður sagt frá einni eftir-
minnilegustu gestkomu að Orrustu-
stöðum í búskapartíð þeirra Sigurðar
og Solveigar.
J
SVIPMYND
Framhald af bls. 2
tfma, þó þau gerðu það að staðaldri.
Þeim var aldrei hegnt líkamlega. Þeim
var leyft að vera ókurteis og voru ekki
skylduð til að ganga í fötum á sumr-
in.
Russell vildi að sálir og hugir hinna
ungu skjólstæðinga hans þroskuðust með
eðlilegum hætti. Hann kenndi börnun-
um tortryggni í garð stjórnenda og vald-
boða. Skólinn var rekinn í samræmi við
þá kenningu Russells, að aldrei beri að
þvinga börn til að bera virðingu fyrir
fullorðnum, heldur eigi fullorðið fólk
að leyfa börnum að kalla það fífl og
asna þeigar þeim sýnist.
„Dýrkun á mönnum, eins og sú sem
einræðisherrar eiga að venjasi, er ákaf-
lega hættuleg,“ sagði hann eitt sinn.
„Það er lýðræðinu afarmikilvægt, að
menn beri ekki verulega virðingu fyrir
neinum.“
Rcrssell tók skýrt fram, að skólinn
væri alls ekki stjórnlaus. Haft var
strangt eftirlit með hreinlæti, og svo
urðu að vera einhverjar regiur til að
koma í veg fyrir algeran glundroða í
matsalnum. En hann var þeirrar skoð-
unar að eftirlit ætti að vera sem allra
minnst —: að óþekktarormar mundu
brátt leggja niður ólætin, þegar þeir
sæju, að enginn hefði áhuga á óþekkt
þeirra. Og hann benti á, að börn stunda
nám, hvenær sem námið er gert skemmti
legt. Russell kvað skólann hafa stað-
fest allar kenningar sínar um uppeld-
ismál, en hann bar sig ekki, og því
varð að leggja hann niður.
Á rið 1937 samdi Russell eftirmæli
um sjálfan sig, en birti þau fyrst í sjón-
varpsdagskrá árið 1959. Þar spáði hann
því, að hann mundi falla frá í júní
1962. Hvers vegna einmitt þá? „Ja,“
sagði Russell, „þá verð ég rétt rúmlega
níræður, og mér virðist það hæfilegur
dánaraldur.“ Svo bætti hann við: „Ég
verð að játa, að ég er farinn að verða
svolítið taugaóstyrkur eftir því sem
stundin nálgast.“
Eins og kunnugt er, leið stundin hjá,
og Russell virðist enn vera við hesta-
heilsu, bæði andlega og líkamlega.
I SMÁSAGAN |
Framhald af bls. 3
kosti að hafa leyfi til að reyna það,
sjálf eiginkonan, fá hann til að endast
dálítið betur, hugsa um þig elskan min,
hjónabandið og heimilið.
En Lára sagðist halda að svona væru
örlögin, hún ætti að vera eins og búið
væri að gera hana, lítill hræddur fugl
sem finnur ekki sæluna og grætur, en
gerir þó sitt, úr því guð vildi láta
það vera svo, úr því hann vildi ekki
gera hana og hann svoleiðis að leiðir
kæmu saman í hinni sönnu heilögu ást,
þegar bæði eru kát og eru eins og
fólk — brosa. Hugsa sér, sagði hún
sár, brosa! Hann sem aldrei brosir —>
og ég alltaf með hjartslátt og tekin,
þarf ekki að vera með bros. Tekin. Bros-
laus!
Svona góða, svona góða, sagði Lína.
Það er eins og hann hugsi ekki neitt
nema þetta: Að hann fái sitt, og svo
brakar í honum eins og og og — gelti
— í svefninum og ég ekki fengið mitt
og skil ekki neitt dösuð af sorg og
græt og græt í hitanum.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
13. tölublað 1963