Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.1963, Blaðsíða 1
ELZTA TÍMARIT \
NORÐURLÖIMDLM
aS það ynni að því að bæta bókmennta-
smekk íslendinga, en aðalverk þess varð
þó á öðru sviði, enda sagði forseti þess:
„Höfuðtilgangur þess [féiagsins] vildi ég
væri að fræða landa vora í bústjórnar-
Eftir prófessor
Halldór Halldórsson
efnum, en aukatilgangur aðeins að kenna
þeim snjöll vísindi“. Og raunin varð sú,
að í þessum anda starfaði félagið. Um
svipað leyti og Lærdómslistafélagið rann
skeið sitt á enda, var Landsuppfræðingar
félagið stofnað (1794) að.forgöngu Magn
úsar Stephensens, helzta forvígismanns
upplýsingarstefnunnar í fslandi. Þetta fé
lag varð síðar (1798) sjálfseignarstofn-
un og miklu fremur bókaforlag en bók-
menntafélag. Bækur þær, sem félag
þetta gaf út, voru vissulega margar
merkar, en skorti flestar þann þjóðletga
tón, sem nauðsynlegur var til vinsælda.
Hinn heimskunni, danski málfræð-
ingur Kasmus Kristján Rask dvaldist á
fslandi 1818—’15 til þess að læra íslenzku
sem hann áður hafði tekið ástfóstri við
og numið mikið í af íslenzkum stúdent-
um í Kaupmannahöfn. Meðan Rask
dvaldist á íslandi, kom hann fram með
þá hugmynd við helztu menntamenn og
ráðamenn, sem þá voru á íslandi, að
bundizt yrði samtökum um að stofna
félag til þess að efla og styðja íslenzkar
tjánda öldin hefir líklega
reynzt íslendingum andstæðari en
allar aðrar, sem yfir þá hafa gengið.
Drepsóttir, náttúruhamfarir og
verzlunaránauð lögðust á eitt til
þess að draga úr viðnámsþrótti
þjóðarinnar, og við sjálft lá, að
þessi fjandsamlegu öfl yrðu bana-
biti hennar. Um aldamótin 1800 var
svo komið, að Alþingi hafði verið
lagt niður og sömuleiðis annar bisk-
upsstóllinn og annar menntaskólinn.
Fátækt í landinu var gífurleg og ör-
birgðin svo vonlaus, „að slíks munu
vart dæmi um nokkurt þjóðfélag
hvítra manna nema Grænlendinga
hina fornu, eftir að siglingar til
landsins höfðu hætt, enda hurfu þeir
úr sögunni“, eins og prófessor Árni
Pálsson komst einu sinni að orði.
(Skírnir 1926, 10).
Allt um þetta áttu íslendinigar
mörgum merkum mönnum á að skipa á
þessari öld, og meðal þeirra bærðust ýms
ar andlegar hræringar samtímans, og
margs konar tilraunir voru gerðar til
viðreisnar þjóðinni í verklegum og and
■legum efnum. Kaupmannahötfn var þá
glugigi íslendinga, sem vissi að Evrúpu.
Þangað sóttu ávallt margir íslendingar
tii mennta, og kynni þeirra af erlendum
þjóðum oig stefnum samtíðarinnar urðu
þeim hvatning til eflingar landi sínu og
þjóð.
Upp úr þessum jarðvegi, sem annars
vegar var markaður eymdinni, en hins
vegar þránni til menningar og viðreisn-
ar, eru. Hið íslenzka bókmenntafélag og
tímarit þess, Skírnir, sprottin.
l\ 18. öld höfðu starfað ýmis ís-
lenzk félög, sem sinnt höfðu menningar
málum. Fyrsta íslenzka bókmenntafélag-
ið, Ósýnilega féiagið, starfaði á árunum
1760-’68, en lítið liggur eftir það, og
ekkert tímarit gaf það út. Árið 1779 var
Hið ísl. lærdómslistafélag stofnað og
gaf út rit í 15 bindum á árunum 1781—
1796. í fyrstu iwu ætlunin hafa verið sú
' IMtf+SÍ V
11:5!
■ aa /
hW V
WHk## Jk
■
&
LdUdW
t mo
? ...
w&amtím
HltVS ÍSLENZKA
----- itm.iiwriwiMjnnWiBiwnni , - ~~~~
FVRSTF ÁRGÁNGR,
o v mv r t i! suiuannála 1827.
ftlítu
<*;í bkekkiis bJakki
iib-yjitu til
KAt PM A'N NAJIÖFN, 1827.
Ihrji'.iAr hji hí’» JPrifrrtk'Popp,
:
■
'
bókmenntir og tungu. Rask var tungan
mjög hugstæð, og honum þótti hún hafa
spillzt mikið af dönskum áhrifum með-
al embættismanna og þeirra, sem í kaup
stöðum bjuggu. Mál sveitafólks var hins
vegar hreint Oig óbjagað.
Það varð að ráði, að þetta félag, sem
Rask var þannig frumkvöðull að, skyldi
starfa í tveimur deildum, annarri í
Kaupmannahöfn, hinni í Reykjavík. Um
þessar mundir voru margir íslenzkir
menntamenn heimilísfastir í Káupmanha
höfn og samgöngumál í slíkum ólestri
á Islandi, að fljótfarnara vair frá Kaup-
mannahöfn en Reykjavík til flestra lands
hluta á íslandi. Báðar deildir félagsins
voru stofnaðar árið 1816, og hlaut það
heitið Hið íslenzka bókmenntafélag. Fé-
lagið hefir frá upphafi unnið að ýmsum
nytjamálum, en fyrirferðarmest hefir
bókaútgáfa þess verið.
J. fyrstu lögum Hins íslenzka bók
menntafélags er svo ákveðið, að það
skuli gefa út „stutt fréttablöð, er inni-
halda eigu þær helztu nýjungar viðvíkj-
andi landstjórn, merkisatburðum, bú-
skap, kauphöndlan og bókaskrift bæði
innan lands og utan“. í samræmi við
þetta hóf fólagið útgáfu á íslenzkum
sagnablöðum árið 1817, en þetta rit er
undanfari Skírnis oig kom út í 10 ár.
Árið 1827 var ákveðið að breyta nafni
ritsins og kalla það Skírni og jafnframt
var minnkað brot þess. Sagnablöðin
höfðu verið í fjórðungsbroti, en Skírnir
var í áttablaðabroti. Skírnir hefir þannig
komið út undir sama nafni í 135 ár. is-
lenzk sagnablöð höfðu verið mjög vin-
sælt rit, enda höfðu þau merku hlutverki
að gegna. Þau fluttu landslýðnum frétt-
ir, bæði innlendar og erlendar, en á því
var ekki vanþörf, þar serni engin frétta-
blöð komu þá út á íslandi. Skírnir erfði
þetta hlutverk Saignablaðanna. En jafn-
framt nafnbreytingunni varð nú verksvið
riteins nokkru víðtækara en áður, þvi að
nú var bætt við skrá um helztu bækur,
sem út komu í Danmörku, og voru sum-
ar þeirra ritdæmdar. Þá birtust og í rit-
inu erfiljóð og nokkur önnur kvæði, t.d.
komu þar í fyrsta sinn sum kvæði hins
mikla brautryðjanda rómantísku stefn-
unnar á íslandi, Bjarna Thorarensens.
Loks fylgdu tímaritinu félagaskrá og
skýrslur og reikningar Bókmenntafélags
ins. Skírnir var vinsælt rit fyrstu árin,
en nokkuð dró úr vinsældum hans, þegar
á leið Oig fréttablöð fóru að koma út á
Islandi. Virtist sumum þá, að hann hefði
minna hlutverki að gegna en áður. En
engu að síður þótti mörgum fróð'legt og
skémmtilegt að fá ársyfirlit yfir helztu
viðburði, þótt áður hefðu þeir lesið frá-
sagnir af einstökum atburðum í blöðum.
Og þessi áhugi varð Skírni til lífs.
Skírnir var gefinn út í Kaupmanna-
höfn til ársins 1890, en þá fluttist út-
gáfa hans til Reykjavíkur, eftir nokkr-
ar deilur milli félagsdeildanna. Þetta
var eins konar forboði þess, sem síðar
varð, að Hafnardeildin var lögð niður,
Framh. á bls. 6