Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.1963, Blaðsíða 13

Keðjuverkun mistaka og gjaldþrota ætti
að stöðva og samdráttur í iðnaði ætti
ekki að leiða til fjárkreppu. Peningarn-
ir ættu ekki að eyðileggja hagkerfið um
leið og þeir eyðileggja sjálfa sig. Nafn-
ið „built-in stabilizers“ má skýrgreina
sem viðurkenningu á skipulags-endur-
bótum, sem nauðsynlegar eru til að
hindra víðtæk, óheillavænleg áföll í
öllu hagkerfinu.
P ólitískt séð hefur þessi nýja
hagfræði verið viðurkennd og notuð
eða höfð tilbúin til notkunar. Þjóðir,
sem hafa reynt fulla atvinnu og hækk-
andi lífskjör, vilja hvorugt missa, og
þjóðir, sem hefur skort þetta tvennt
eru einráðnar í að öðlast það.
Hefur þessi nýja hagfræði komið að
haldi? Vissulega hefur hún um mest-
an hluta eftirstríðsáranna, virzt hafa
gert það — enda þótt uppbyggingu
og endurreisn, með aðstoð verðbólgu,
megi að mestu þakka varanlegar fram-
kvæmdir. Eftirtektarvert er, að enda
þótt reynt hafi verið að stöðva verð-
bólguna, hefur engin tilraun verið gerð
til að snúa straumnum við.
Atvinna hefur komizt á hátt stig og
er í sumum löndum fullkomin, jafn-
vel meira en það, svo að hin hóflega
tala 3% atvinnuleysis, sem upphaflega
var ákveðin það lægsta sem komizt yrði
er nú talin óþolandi í þjóðfélaginu.
Kerfið verður að gefa af sér 100%
atvinnu.
En er kenning Keynes þegar orð-
in úrelt? Við höfum nú fyrir augun-
um bæði Bandaríkin og Bretaveldi, sem
bæði hafa aðhyllzt nýju hagfræðina,
en þjást samt bæði af atvinnuleysi og
bæði sökuð um stöðnun í efnahagslíf-
inu. Samt eru bæði hrædd við að ýta
undir frekari eftirspurn, af ótta við
erfiðleika um greiðslujöfnuð og hættu
á verðbólgu.
í Bretlandi er vandamálið að nokkru
leyti fólgið í skipulaginu. Þótt landið
sé ekki stærra en þetta, er atvinnu-
leysið á einstökum stöðum, og svo í
þeim iðngreinum, sem verða fyrir barð-
inu á óumflýanlega breyttum tímum.
Geta nú fjármála- og skattráðstafanir
í samræmi við Keynes-stefnuna, bjarg
að þessu og það fljótt? Án þess að ég
hafi náin kynni af Bandaríkjunum, veit
ég samt, að þar eru veikir blettir í
efnahagnum, sem krefjast lagfæring-
ar, sem enn ekki hefur verið fram-
kvæmd.
-N ý verðbólga, stafandi af aðgerð-
um við gengið, myndi að mínu áliti
gera óróa í þjóðfélaginu, sem myndi
gera vestrænum lifnaðarháttum hina
mestu hneisu. Þetta viðurkenna jafn-
vel þeir óþolinmóðu, sem heimta frek-
ari ráðstafnir en Keynes gerir ráð fyr-
ir. Til þess að tryggja útþenslu og
fulla atvinnu, mundu þeir þenja eftir-
spurnina á hámark, en síðan bæla nið-
ur tilhneiginguna til verðbólgu. Þeir
mundu gera þetta með áætlunum —
Stjórna því með fjármálalegum og verk
legum hömlum. Þannig drægi úr þrýst-
ingnum á greiðslujöfnuðinn við inn-
flutningshöft og gengishömlur. Inn á
við mundi þessum þrýstingi haldið niðri
með skipulagningu iðnaðarins — segj-
um t.d. með því að leggja höft á bygg-
ingarstarfsemi. Nýjum fyrirtækjum
mætti beina til atvinnulitlu staðanna,
en létta þeim af hinum, sem yfirfull-
ir eru. Verksamningar fyrir ríkið gætu
orðið áhrifamikið tæki í þessari skipu-
lagningu. Jafnvel stjórnskipað veúð-
lag og tekjur gætu komð til mála. Slík-
ar ráðstafanir eru hafðar opinberlega
á orði í Bretlandi nú.
En þessar ráðstafanir mundu ekki
færa okkur fulla atvinnu í frjálsu
þjóðfélagi, eins og okkur var lofað og
eins og Keynes bjóst við. Frjálst fram-
tak yrði heft. En svo er heldur ekki
hægt að segja, að hið mikla lýðveldi,
Bandaríkin, séu heldur laus við höft
af hendi yfirvaldanna. Hvað lá að baki
minnkandi leyfum fyrir tollfrjálsum
vörum, sem skemmtiferðafólk flytur
með sér heim? Og er ekki einhver hreif
ing í þá átt að draga úr fjárfestingu
Bandaríkjamanna erlendis, af því að
hún sé talin of mikil? Litla eyjan Tonga
er að láta gera gullpeninga, sem settir
skulu í frjálsa umferð. Líklega eru
Bandaríkin of félaus til að leyfa slíkt.
Á mælikvarða sögunnar njóta — eða
ætti ég heldur að segja reyna — Banda
ríkin ævintýralegrar velgengni, en á
nútíma mælikvarða verkar skipulagið
ekki fullkomlega vel. Tilgangurinn er
þar undir áhrifum frá Keynes, full at-
vinna og vaxandi hagur með háum
tekjum og stöðugum dollar. En þetta
verða Bandaríkin sjálf að framkvæma.
Þau geta ekki ætlast til, að við fram-
leiðum handa þeim neinn ofur-Keynes.
Bókasíða |
Framhald af bls. 5
á sjötugsaldri, er djúpur söknuður yfir
því að eftir áratug eða svo hafa þeir
allir lagt frá sér pennann, raddir þeirra
þagnað og æviskeiði þeirra lokið. Þeir
verða síðustu fulltrúar íslenzks skáld-
skapar erlendis, og þeir eiga sér enga
eftirmenn. Þeir eru eins og glæsilegir
borgarísjakar, sem koma syndandi yfir
skyggðan sjóinn en eru dæmdir til að
bráðna í golfstraumi enskunnar í Norð-
ur-Ameríku. Eitt merki þess, að menn
verða að laga sig eftir breyttum tím-
um er sameining vikublaðanna í Winni-
peg, Lögbergs og Heimskringlu, í eitt
vikublað, og hafa nú allir vinir blaðs-
ins sameinazt um að halda í því lífinu,
þótt erfitt sé. En annarskonar ráðstaf-
anir voru gerðar fyrir tuttugu árum,
er menn voru svo framsýnir að stofna
ársfjórðungsrit á ensku, The Icelandic
Canadian. Og á árinu 1962 gerðist það
á aðalfundi Þjóðræknisfélagsins, að
samþykkt var í einu hljóði að leyfa
ritstjórum Tímarits félagsins að hafa
í ritinu kafla á ensku, sem skyldi fyrst
og fremst fjalla um sögu íslands, tungu
þess og bókmenntir. Því er 44. árgang-
ur tímaritsins, 1963, út kominn á tveim
tungumálum. En ef ekki yngri kynslóð-
in, sem á sér enskuna að móðurmáli,
varðveitir auk þess svo mikla kunn-
áttu í íslenzku, að hún geti frumsam-
ið á því máli, þótt það kosti fyrirhöfn,
þá er viðbúið, að íslenzki ljóðskáld-
skapurinn, leikritin og skáldsögur, sem
prýtt hafa Tímaritið í fjörutíu ár, muni
hverfa þaðan jafnskjótt sem gamla kyn-
slóðin deyr út.
Og hvað getum við svo sagt um
höfuðeinkenni skáldskapar þessara tólf
virðulegu eftirlifandi skálda og hinna
tuttugu og fjögurra annarra íslenzk-
amerískra skálda, sem nú eru látin,
en eru taldir upp hjá dr. Richard Beck
í síðasta kafla bókar hans, History of
Icelandic Poets, 1800—1940 (Ithaca,
CornellUniversity Press, 1950)? Þeir
eru „vestanhafs“-greinin af skáldaerfð
íslands, og flestir þeirra hafa iðkað
skáldskapinn, ekki sem hálærðir mennta
menn, heldur sem bændur, skóarar,
kennarar, fiskimenn, blaðamenn, og
aðrir af öðrum stéttum hafa skoðað
ljóðagerðina, sem eðlilegt þjóðþrifastarf.
Og verk þeirra bera með sér bæði kosti
og galla slíks upprima.
Sú ljóðategund, sem ef til vill er
mest áberandi, er tækifæriskvæði, í
tilefni af brúðkaupi, afmæli (einkum
stórafmælum), eða gullbrúðkaupi, eða
þá til að láta í ljós sameiginlega eða
persónulega sorg við andlát. Sömu teg-
undar eru kvæði til þjóðfélagsborgara,
sem hafa verið í fréttunum vegna ein-
hvers afreks. Vikublöðin hafa heilt
syndaflóð af slíkum kvæðum, en þau
geta sjaldnast talizt verulegur skáld-
skapur. Og þó voru slík kvæði ekki
alltaf einskis virt. Sýnishorn af betri
tegund þeirra er kvæði Þorsteins Þ.
Þorsteinssonar til Vilhjálms Stefáns-
sonar. Þegar ég gaf út enska þýðingu
af því í Canadian Overtones (1935) var
Vilhjálmur svo gamansamur að senda
mér síðustu bók sína,. On the Stand-
ardization of Error, sem „beitu“, og bað
mig senda sér mína bók sem krók á
móti bragði.
Onnur tegund, algeng meðal
Kanada-íslendinga, er stutta vísan
venjulega ferskeytt og með brodd í
halanum. Hún er notuð svipað og Lim-
erick meðal enskra, en formið er sveig-
anlegra og hún spennir yfir meira. Ég
hef þegar minnzt á vísu Stephans G.
um styrjöldina. Þá má minna á vísu
Guttorms um ekkilinn, sem vildi heldur
vita konuna sína í helvíti en í skauti
Abrahams — að ógleymdri vísu K.N.:
Nú legg ég hönd á helga bók
og henni í eldinn fleygi.
Drottinn gaf og drottinn tók,
en djöfullinn segir „holy smoke“
— ég hljóður hugsa og þegi.
En sú tegund skáldskaparins, sem er
sizt frumleg er náttúruskáldskapur í
rómantískum stíl. Morgun og nótt, vor,
sumar og haust, rósagarðar og liljur,
jafnvel þótt álfameyjum og sólargyðj-
um sé bætt við, er of hversdagslegt.
Þarna er sama sagan og hjá alltof mörg-
um ensk-kanadískum skáldum, að gall-
inn liggur að nokkru leyti í notkun
þeirra á úreltum fyrirmyndum; þeir
vaka yfir Keats og Tennyson, Poe, Long-
felow og Bryant, án þess að skynja
ólgu nútímahugmynda og listræna til-
raunastarfsemi manna eins og Auden,
Spender, Dylan Thomas, Edwin Muir,
T. S. Elliot, Pound, Sandburg og Mac
Leish. Ef þeir þýða úr þýzku, verður
Heine fyrir valinu, en ekki Rainer
Maria Rilke. Á norsku virðast fyrir-
myndir þeirra staðnæmast við Ibsen
og Björnson, og á íslenzku við Þorstein
Erlingsson og Hannes Hafstein. Víðlesn-
ustu skáldin af Kanada-hópnum eru
Guttormur og Stephan G. Víðlesni Step-
hans kemur glögglega fram í „Bréfum
og ritgerðum" (1938, 1942, 1947, 1948)
en þótt báðir þessir menn gætu lifað
ríku hugsanalífi í lestri sínum, var
það engu að síður handahófsleg söfn-
un hjá þeim; mest úr enskum, þýzk-
um og skandínavískum bókmenntum,
með rússneska skáldsagnahöfunda til
smekkbætis. Enginn hinna íslenzku-
kanadísku skálda virðist hafa verið stál-
sleginn í latneskum, grískum, frönsk-
um eða ítölskum bókmenntum, sem
annars eru hinn glæsilegi grundvöll-
ur flestra stórskálda Englands á okk-
ar öld. Aftur á móti hafa nokkrir þeirra,
og Stephan G. Stephansson sér í lagi
og Guttormur, haft djúpstæða grund-
vallarþekkingu í fornsögum og Eddu-
kvæðum, sem hefur víkkað sjónsvið
þeirra og ímyndunarafl. Líklega er það
skortur þeirra á snertingu við hugsun
samtímans, sem veldur því, að mikið
af náttúruskáldskap þeirra virðist inn-
antómt og yfirborðskennt. Auk þess
gera þeir sér það ekki ijóst, að kvæði
eins og „Til næturgalans", eftir Keats,
var ekki nein tilfinningaæfing heldur
árangur djúpstæðs sálarstríðs um eðli
raunveruleikans; og það að fara að
stæla það form, án þess að reyna sjálf-
ur tilfinninguna, verður aldrei nema
tómt mál.
I
Hver sér réði rökkrum í,
rétt á meðan áttum frí,
þá var kveðið kútinn í,
kviknaði gleði oft af því.
Vetrar löngu vökurnar
voru öngum þungbærar,
Við ljóðasöng og sögurnar,
söfnuðust föngin unaðar.
Ein þegar vatt og önnur
spann,
iðnin hvatti vefarann,
þá var glatt í góðum rann,
gæfan spratt við arin þann.
— Svo kvað Ólína Andrés-
dóttir. —
Vísnaþáttur
Aldrei frelsisskúma skraf
skapar menning vígi,
meðan hugur heimskast af
hatri og flokkalýgi.
Jón S. Bergmann.
Lesbók œskunnar
Framhald af bls. 7.
um áttuim. Þarna sérðu fólk á
skíðum, á göng*u, ríðandi á hest-
um, svo eru þarna sundlaugar,
gufuböð og inni sólbaðsstofur
ef það úti bregst, tennisvellir
o.fl. Þetta gefur af sér mikinn
og góðan pening í gjaldeyri, en
við þurfum líka mikið, því síð-
en atvinnan fór að verða árviss
og traust, ferðumst við miklu
meira. Það er t.d. búið að koma
á skyiduferðum miilili landa í
skólum.
Hvað er þebta Karinetta, am-
eríska -lystiskipið?
Nei, þetta er nýjasti Gullfoss
okkar, smíðaður i stórskipa-
slippnum í Vatnagörðum. Hann
er að fara með ferðamenn til
Norðurlanda. Þarna sérðu þing-
setningu, sem byrjar með mess-u
í Dómkirkjunni og biskupinn
messar. Þingmenn, sem nú eru
170, ganga fylktu liði í gegnum
þingihiúsgarðinn, en hann er fall
ega skipulagður með trjám og
styttum hér og hvar. Áður en
gengið er til sætis í þingsal er
hverjum þingmanni afhentur
blóimivöndur, sem Blómamiðstöð
íslands í Hveragerði sendir.
Þegar þingfundi er slitið ganga
þeir út í Hljómlistaihöllina og
hlusta á tónleika hjá sinfóníu-
hljómsveit íslands. Þarna sést
Blómamiðstöðin í Hveragerði.
Þeir byggja þarna biómaskála
upp á margar hæðir, enda farn-
ir að selja blóm og afbrigði út
til Norðurlanda og líka vestur
um ihaf. Þarna sérðu nýtízku
fbúðarhús. f morgun var þarna
óbyggð lóð. Nú getur þú bara
gengið inn í verzlun að morgni,
valið þér hús eftir myndum,
ásamt húsgögnum og heimilis-
tækjum, og labbað svo inn í
það um kvöldið. Alilt er ti'lbú-
ið og bíður þín, jafnvel rækt-
aður garður kringum húsið. —
Og þátturinn heldur áfram. Gó-
gó útskýrir alilt fyrir ömrnu,
sem á erfitt með að felila allar
þessar nýjungar á gamla Fróni
inn í snjáða mynd sína ,gjöf
endurminninganna.
Já, svona er tæknin orðin
gífurleg og hraðinn á öllu mik-
ill. Hvort árið 2013 ber eitbhvað
af þessum hugmyndum okkar,
sem í dag kunna að virðast fár-
ánlegar, í skauti sér, vitum við
ekki, né heldux hvort þessar
miklu breytingar eru til góðs.
En svo mikið er víst, að heim-
urinn heldur áfram að breytast
ár frá ári og öld fram af öld,
jafnt þó þær breytingar verði
mörgum manninum ofviða.
30. tölublað 1963
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 13