Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.1964, Blaðsíða 13

fcaráttunnar). Sön-nunin var fólgin f
foinni réttu hugmynd Keplers um aö
fióð og fjara mynduðust af aðdráttar-
afli mánans. En Galilei taldi sér trú um
að höfin „skiptust yfir“ einu sinni á
dag, og væri það bein afleiðing af hreyif-
ingu jarðarinnar. Hér var þá komin
sönnunin, sem hann hafði í örvæntingu
verið að leita að. Það var villa í svo
tepandi mótsögn við allar frumreglur
vísindalegrar aflfræði, sem hann sjálf-
ur hafði upp fundið, og svo ósamboðin
snilligáfu hans að hún verður aðeins
skýrð sem þráhyggjukennd hugmynd
(.idée fixe).
Þeim árum, sem nú fylgdu, var varið
til að rita hið mikla varnarrit fyrir hina
copernikönsku kemringu: „Samræður
um hin tvö mestu veraldarkerfi". Það
er ef til vill snilldarlegasta og skap-
raunarlegasta verkið meðal þeirra bóka,
sem skapað hafa söguna. í þvi skiptast
á snilldarlegar útskýringar og sérstæð-
ar fortölur, ódauðlegar málsgreinar,
billeg mælska og visvitandi rangfærslur
staðreynda. Kenningin um flóð og fjöru
skipar miðlægan sess og gegnir því
hlutverki að rígnegla meginrökfærsluna.
Hvernig sem samtíma lesandi kann að
hafa brugðizt við bókinni, þá var hon-
urn gert eitt atriði yfirgnæfandi ljóst:
Að hreyfing jarðar var ekki vinnutil-
gáta, heldur staðreynd, sem var svo ör-
ugglega staðfest að hún varð aðeins í
efa dregin af svo „heimskum mána-
kálfum“ að fávizka þeirra „setur blett
í virðingu mannkynsins“.
Þannig var efni bókarinnar augljóst
brot gegn yfirlýsingunni frá 1616 og
þeirri stefnu, sem samið hafði verið um
við Urban áttunda. Þó voru það enn
aðrar kringumstæður, sem hrundu
hneykslinu af stað. Galilei hafði feng-
ið prentunarheimild (imprimatur) fyrir
toókinni með röð af aðgerðum, sem
jöfnuðust á við svikabrögð. Hann hafði
vakið andúð fyrri stuðningsmanna
smna, stjarnfræðinga Jesúinga, með
órökstuddum staðhæfingum um að hann
hefði á undan þeim gert sömu upp-
götvanir og þeir, og með því að stofna
til ágreinings við þá um litilvæg efni.
Það var því líkast sem hann gerði þetta
af eins konar sjálfseyðileggjandi nauð-
ungarhyggju, loks hafði hann persónu-
lega móðgað páfann.
Fávís asni.
í þann tíð er annar þeirra skiptist á við
hinn i skjallyrðuim, hafði Urban lagt
iram rökstutt álit, sem gerði Galilei
kleift áð ræða á hagstæðan hátt um hina
copernikönsku kenningu án þess að slá
því föstu að hún væri raunsönn. Álykt-
unin var í stuttu máli sú að jafnvel þótt
tilgáta skýrði tiltekin fyrirbæri á full-
nægjandi hátt, þyrfti hún skilyrðis-
laust að vera sönn, því að Guð kynni
að hafa framleitt hin sömu fyrirbæri
með mismunandi móti, sem óskilið væri
af mannlegum huga. Þessi rökstudda
Élyktun, sem Urban taldi hafa mjög
veigamikla þýðingu, er aðeins tilfærð
allra síðast í bókinni, en sú persóna, sem
til hennar vitnar, er SLmplicio, einfeldn-
ingurinn í „Samræðunum", sem áður
var aftur og aftur búið að sýna fram á
að var fávís asni. Galilei hefði alveg
eins á almaanafæri getað rekið út úr
Sér tunguna að páfanum.
Gagnstætt helgisögninni fór Nemesis
(hefndin) sér hægt og rólega. Bókin
var gefin út I febrúar 1632. Ekki fyrr
en í ágúst var sala hennar stöðvuð, og
refnd skipuð til að athuga innihald
hennar. Nefndarmenn átöldu hana vegna
étta atriða, en ályktuðu að „öll þessi
atriði mætti leiðrétta, ef ákveðið væri
að bókin hafi eitthvert gildi“. Skýrslan
var svo afhent rannsoknarréttinum,
eem kallaði Galilei til Rómar í októ-
ber. Galilei sendi læknisvottorð frá
Flórens, sem vitnaði að hann þjáðist af
„svima, melankólisku þunglyndi, maga-
veiki, svefnleysi og stingjum hér og þar
í líkamanum"; tókst honum að fresta
förinni þar til í febrúar 1633. I Róm
tók hann sér bústað í Villa Medici, sem
fallbyssúkúlum niður úr skakka tum-
inum í Písa, lagði ekkert fram til hinn-
ar fræðilegu stjömufræði, og sannaði
ekki snúning jarðar. Hans raunverulegu
afrek eru þau, sem finnast í hverri
skólabók [eðlisfræðinnar]: lögmál heng-
ilsins, (pendúlsins), um frjálst fall hluta,
brautir skeyta, um seiglu, samloðun og
mótspyrnu í föstum hlutum og um
hundrað skyld efni. Hann var braut-
íyðjandi tilrauna-aðferðarinnar og um-
breytti eðlisfræðinni í nákvæm stærð-
fræðileg vísindi. Þetta var köllun hans,
ekki hin misheppnaða áróðurskrossferð,
byggð á ótraustum röksemdum, sem
kostaði hann tuttugu ár ævi hans og
endaði í ógæfu.
Hún batt nálega enda á þriggja alda
sambúð í friði milli trúar og skynsemi,
sem hófst með Thómasi frá Aquino, og
sá Fransiskana, Dóminikana og Jesú-
inga taka forustu, hverja á fætur öðr-
um, í vakningu lærdóms og vísindaleg-
um íramförum. Alla gullöld húmanism-
ans og langt fram á seytjándu öld nutu
vísindamenn, svo sem Copernicus og
Galilei, verndar kardinála og páfa. Litið
var á rannsókn náttúrulögmálanna syo
sem form fyrir tilbeiðslu hins Æðsta
stærðfrasðings.
Galilei-hneyksiið markaði endastöð
— víglínur voru slrengdar, strangar
rétthyggjukenningar mynduðu andstæð
skaut. Mergur þess máls, sem ég hef
reynt að leggja fram, er að sökin var
ekki öll öðrum megin: Yfirlæti guðfræð
inganna fann hliðstæðu í drembilæti
(hybris) jafnvægisvana snillings og
metnaðargirni fávísrar akademiskrar
klíku. Og hvað hina síðastgreindu snert-
ir, þá verður það varla sagt, þótt að-
ferðir hafi tekið breýtingum, .að aka-
demísk rétthyggjustefna hafi orðið öllu
umburðarlyndari en áður á bak við
kurteislegt ytra borð. Rannsóknarrétt-
urinn er þó að minnsta kosti farinn, og
biskupinn frá Woolwicb hefir ekki ver-
ið bannfærður, en Dúfnabandalö |in
standa enn í blóma í lundum háskól-
anna.
Jóhann Hannesson þýddi.
Tilvitnanir höfundar:
(Cit. I.).
Sönnunina er að finna i afrituðu hand.
riti af fyrirlestri eftir Galilei, sem varð-
veitt er og dagsett 1606, „Trattato della
Sfera'* (Opere, Ediz, Nazionale, Florence
1929-30, II. bindi, bls. 203-55).
(Cit. II.).
„The Crime of Galileo", Cambridge 1955,
bls. 8.
(Cit. III).
„Bréf til Castelli" (1613) aukið ári síðar
í „Bréf til stórhertogaynju Kristinar".
Skýringar þýðanda.
a). Um formálann fyrir bók Copernicusar
hefir það allt til þessa verið kennt við
Heimsmynd miðalda.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13
í stjörnuathugunarstöð' Tychos Brahes,
þá var tuskanska sendiráðið, og aðrir
þrír mánuðir liðu áður en hann var
kallaður til fyrstu yfirheyrslu af „full-
trúa“ raansóknarréttarins, Firenzuola.
Frá 12. apríl til 10. maí, meðan málið
stóð yfir, var hann formlega fangi rann-
söknarréttarins; í raunveruleikanum bjó
hann í fimm herbegja íbúð í húsi hins
heilaga Embættis, með útsýn yfir Vati-
kangarðana, og hjá honum var einka-
þjónn hans, en heimilisráðsmaður tusk-
anska sendiherrans sá honum fyrir mat
og víni. Bkki einn einasta dag ævi
sinnar var hann í fangelsi, og var
hvorki píndur né átti það á hættu, en
samkvæmt reglum rómverska rannsókn-
prréttarins mátti ekki pína mann á hans
aldri. (Spænski rannsóknarrétturinn var
auðvitað algjörlega annað mál).
í stuttu máli fóru yfirvöldin með
Galilei samkvæmt allri þeirri vægð og
virðingu sem fremsta lærdómsmanni
hans tíðar var samboðið, og samkvæont
því tillitsleysi til hugsanafrelsis, sem
rótgróið var í erfðageymd þeirra og
kenningú. Þeir setluðu sér ekki að gera
úr honum píslarvott, en fremur sýna að
hann var ekki úr því efni gerður sem
pisiarvottar eru, og auðmýkja hann, fá
hann til að afturkalla og sanna að ekki
einu sinni Galilei gæti leyft sér að skop-
ast að páfanum og vefengja kennivald
guðfræðinganna.
Lögsókn í málaferlunum vék mjög
frá réttarvenjum. í allri fyrstu yfir-
heyrslunni köm Galilei sjálfum sér í
vonlaus vandræði með þvi að láta svo,
þvert ofan í hin prentuðu sönnunar-
gögn, sem bók hans væri rituð í þeim
tilgangi, ekki að sanna, heldur að hrekja
hina copernikönsku kenningu. Hin eina
skynsamlega skýring á þessu glappa-
skoti er óróleiki á taugum. Hann hafði
talið sig færan um að geta kveðið i kút-
inn Urban og alla aðra; þegar hann var
uppvís orðinn, skildi hann að leiknum
var lokið og varð ofsahræddur.
Ekkert gerðist um tveggja vikna
skeið. >á fór Firenzuola í einkahekn-
sokn til íbúðar Galileis án þess að
koma fram sem „dómsvald", og átti ekki
mjög erfitt með að telja hann á samkomu
lagsskilmála. Skömmu síðar var Galilei
leyft að hverfa aftur til Villa Medici;
einum mánuði síðar, 22. júni, var Galilei
færður inn í sal klausturs Santa Maria
sopra Minerva, þar sem hann í návist
hinna tíu dómara sinna, sem allir voru
kardínálar, — en aðeins sjö þeirra höfðu
orðið á eitt sáttir — heyrði dóm sinn
lesinn upp: „Samræðumar" skyldi
banna; til þess að hreinsa sig af grun
um villukenningu, átti hann að fram
segja lilbúinn texta, þar sem formælt
var og afneitað kenningunni um hreyf-
ingu jarðarinnar; og hann átti að sæta
„formlegri fangelsun eins lengi og hinu
beilaga Embætti þóknaðist“. >á kraup
hinn breyski gamli maður á kné fyrir
hinum vægu kardínálum, fór með texta,
sem enginn lagði trúnað á, hélt sér vit-
urlega frá því að segja eppur si muove
og sýndarréttarhöldunum var lokið.
„Formlegt fangelsi“ þýddi fyrst dvöl
hjá stórhertoganum frá Tuscana, þar
næst hjá erkibiskupinum frá Siena,
ásamt eftirfylg-jandi tiu friðsömum og
skapandi árum í Villa Arcetri, þar sem
hann reit snilldarverk sitt, „Samræð-
urnar um tvö ný vísindi“. Það varð
einn homsteinn hinnar vísindalegu um-
byltingar og skipaði Galilei til sætis
nieðal þeirra vitsmunalegu risa, sem
formuðu örlög veraldarinnar.
Engar fallbyssukúlur.
Hin sanna stórmennska hans hvílir á
afrekum, sem ekkert hafa að gera með
Galilei-helgisögnina. Hann sleppti aldrei
*. tölublað 1964