Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.1964, Blaðsíða 8

I
Ný kynslóö geimvísindatækja
Samtímis því, að í bili
verður nokkurt hlé á
flugi manna út í geiminn, til að
undirbúa næstu stórsókn, er haf-
inn undirbúningur að næsta
kaflanum í mannlausa fluginu.
Hingað til — eða á u.þ.b. sex árum
af geimöldinni — hafa miklu fjöl-
breyttari tæki verið smíðuð til mann-
lauss flugs en mannaðs. Þessi geim-
för hafa komizt lengra út í geim-
inn, dvalið þar lengur, framið flókn-
ari vísindatilraunir, og sent marg-
falt fleiri vísindaiegar upplýsingar til
jarðar.
En þegar til lengdar lætur, felur
maðurinn auðvitað ekki dauðum hiut-
um rannsóknirnar á geimnum. Þó
munu mennirnir enn um stund rekja
slóðina, sem sjálfvirka geimvélin hef-
ur skilið eftir. Þessvegna munu flest-
ar vísindauppgötvanir næstu ára
koma frá mannlausum áhöldum.
Mörg þessara áhalda verða stærri
og flóknari en fyrstu gervihnettirnir,
og sum þeirra munu gera margar og
margvíslegar tilraunir.
Ein eftirtektarverð fyrirætlun er
hópur sjö gervihnatta, sem kallaður
er IMP (Interptanetary Monitoring
Platform). Þessir hnettir verða allt í
senn: eðlisfræðistofnanir, settar á
braut til að mæla segulsvæði 'geim-
geisla og sólarvinda á svæðinu milli
piánetanna — svæðinu, sem liggur
utan áhrifa segulsviðs jarðar.
inn höfuðtiigangurinn með
þessum IPM-hnöttum -er að athuga
utgeislun hlaðinna agna frá sólinni
og öðrum uppsprettum handan henn-
ar — bæði meðan áhrifa sólar gætir
mest og eins þegar þau eru minni. í
stuttu máli er tilgangurinn sá að ná
yfjr verulegan hiuta 11-ára sólar-
hringsins.
Upplýsingar um geislunarlög í rúm-
inu milli plánetanna verða að safnast
saman yfir löng tímabil og frá mörg-
um svæðum og lögum, áður en hægt
verður að senda menn til tunglsins.
Nokkrar upplýsingar um geislunar-
hættu fyrir mannað flug í geimnum
utan jarðar hafa komið fram fyrir at-
beina fyrri gervilinatta — einkum þó
hi'nna amerísku — og eins fyrir til-
raunir með loftbeigi og eldflaugar.
Þessar upplýsingar hafa sýnt fram
á, að á tímabilum mikillar ókyrrðar
á sólinni, hefur útstreyrpi geimgeisla
aukið geislunina í rúminu miili plá-
netanna.
Frekari upplýsíngar um geis.lunar-
svæði má nota sér við tilbúning hlífa
fyrir geimför með mönnum L Þær
geta einnig hjálpað manninum til að
spá fyrir um þessi sóigos, og þannig
veitt honum möguleika á að tímasetja
mannað flug á þeim tímabilum, þegar
þeirra er ekki vænzt.
Hin víða braut IMP gefur vísinda-
mönnum vonir um aukna fræðslu um
samsetningu og dýpt segulgeimsins
— þessa lags, sem segulsvið jarðar
myndar og hlífir manninum við
geisiun þeirri, sem hefur sýnt sig að
vera í rúminu milli plánetanna.
Segulgeimurinn rær handan fyrir
jörðina — frá'sóiinni séð.— og tak-
mörk hans eru enn óþekkt. Vonir
standa til, að IPM geti kortlagt þetta
svæði, sem menn halda, að teygi sig
að baki jörðinni, svipaðast hala á
halastjörnu.
Með margvíslegum vísindaathugun-
u:n á hringför só'urinnar, yfir lengri
tíma, kynnu IPM-hnettirnir að gefa
frekari skilning á þróun og aflfræði
sóikerfisins.
Abetka útsýni.
nnað vísinda-geimfar, sem brátt
hleypur af stokkunum, er OSO (Or-
biting Solár Observatory), hið ann-
að í röðinnL Þetta geimfar og mörg
iieiri, sem á eftir munu koma —
næsta ár og áfram — mun gefa stjarn-
fræðingum tækifæri á að athuga sól-
ina, — pláneturnar og vetrarbraut-
ina, án þess að trufiandi áhrifa gæti
frá gufuhvolfi jarðar. Þetta er mjög
mikilvægt, af því að gufuhvodfið tor-
veldar athuganir írá jörðu.
í líkingu við OSO I, sem var settur
á loft í marzmánuði 1962, og hefur
gert ma-rgar mikiivægar athuganir,
.verður þriðjungur þyngdar OSO II
vísindaáhöld. Eitt þessara er „cor-
nógu snemma til að athuga næsta
tímabil hámarks-sólfars, sem verður
úm 1967.
Gólíkar myndir.
eimvísindamenn hafa einnig á-
huga á að athuga stjörnurnar og
aðra himinlíkami, án þess að trufl-
anir frá gufuhvclfi jarðar séu því
til foráttu. Þetta verður hlutverk OSO
geimfaranna.
Mikill hluti gufuhvolfsins er al-
gjörlega ógagnsær. Hlutir, sem hægt
er að skoða á venjúlegu sýnilegu eða
fótógrafisku sviði litrófsins, líta allt
öðnivísi út ef þeir eru skoðaðir á út-
fjólubláu eða ‘infrarauða sviði bylgju
iengdanna.
Sólin sýnir áberandi ólíkt útlit á
rauðu og fjólubláu sviðunum í litróf-
inu. Með því að færa sig inn á útfjólu-
bláa sviðið, er hægt að athuga sólina
enn betur og þannig koma sér upp
þrívíðri mynd af sólfarinu.
Ýmsar ástæður eru til þess að at-
huga geiminn á öðrum öldulengdum.
Víðtækar athuganir frá eldflaugum
Teikning af fyista IPM-geimfari
Bandaríkjanna, sem á að mæla segul
svið, geimgeisla og sólvinda í þeim
hluta geimsins, sem liggur utan seg-
ulsviðs jarðar. Sjö slík geimför verða
setí á loft. Þær upplýsingar, sem þau
koma til að veita geta orðið mikil-
vægar fyrir smíði nauðsynlegra hlífa
landa geimförum, sem setja menn á
land á tunglinu. Einnig geta þau
lijálpað til að spá fyrir um sólgos.
spegil til að veita ljósi inn í litrófs-
mælinn, til athugunar á stjörnum og
þokum.
Þriðji OSO verður einnig með kíki
og litrófsmæli til athugana í útfjólu-
blárri birtu. En hér verður spegill-
inn 32” að þvermáli til þess að at-
huga hinar daufu og veiku línur
m.'Ili stjarnanna.
E,
l ftir að klkirinn er kominn á
braut, verður stefna hans ákveðin af
sex stjörnufálmurum, sem geta leit-
Framlhald á bls. 13
Líkan í fullri stærð af hinu endurbætta OSO, sem Bandaríkjamenn
hyggjast senda út í geiminn, 1967. Það byggist að mestu á fenginni
reynslu af fyrsta OSO. ‘

onograph”, sem er sérlega útbúinn
til að gera gervi-sólmyrkva. Með
þessu áhaldi verður mögulegt að at-
huga, dag eftir dag, ytra gufuhvolf
sólar, sem hingað til hefur ekki verið
hægt að athuga nema meðan á sól-
myrkva stendur.
OSO er samsettur af þrem megin-
jilutum. Einn er hjól, sem snýst 30
snúninga á mínútu, til þess að veita
áhaldinu stöðugleika. Hjólið hefur á
sér áhöld, sem geta athugað sólina
úr öllum áttum.'
Annar hlutinn er segl, sem hjólið
rekur þannig, að það snýr alltaf að
sólu, til þess að ná sem mestum
krafti úr sólsellunum.
Tvö áhaldarúm, sem snúast innan
í seglinu. eru þriðji hlutinn. Þeim
má stefna á sólina með mikilli ná-
kvæmni. Jafnvel áður en geimfarið
kerrist á braut, eru amerískir vísinda-
menn að vinna að öðrum, talsvert
stærra, OSO, sem kemur til að hafa
áhöld allt að 13'‘ í þvermál. Þessi
áhöid eiga að geta athugað annað-
hvort alla sólina í heild, eða líka
lítið svæði af yfirborði hennar eða
kolli. Bandaríkjamenn vona að hafa
þennan endurbætt.a OSO tilbúinn
og gervihnöttum verða nauðsynlegar
til þess að xomast að hinu rétta eðli
orkudreifingarinnar í rykinu milli
stjarnanna, sem verður æ gagnsærra,
eftir því sem við flytjum okkur
yfir í rauða og inírarauða svæðið í
litrófinu. Stjörnur sem eru að mynd-
ast, eru mjög rauðar og þessvegna
sýnilegastar á infrarauða svæðinu —
en óaðgengilegar , 'feins og er.
Fyrsti OSO-gervihnötturinn verður
með fjóra 12” kíkja, til þess að kort-
leggja himininn í útfjólubláa svæð-
inu, en einn 16” og fjóra 8” kíkja, til
að athuga stjörnur og stjörnuþokur.
Ennfremur tvo litrófsmæla til að at-
huga stjörnurnar á útfjólubláa svæð-
iau.
Annað OSO-geimfarið hefur 36"
1: OSO-athugunarstöðin gerir stjarnfræðingum kleift að horfa á sólina,
plánetur, stjörnur og stjörnuþokur handan við truflandi áhrif gufuhvolfs
jarðar. Níu kíkjar verða sendir upp á þessu geimfarL
8 L.ESBOK MORGUNBLAÐSINS
25. tölublað 1964
/