Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.1964, Blaðsíða 4

/ UPPHAFI
Framhald aí bls. 1
unnj. 29. júlí spurði þýzki kanzlarinn
(,Bethmann Hollweg) sir Edward Grey
að því, hvort Bretar vildu lofa að
sitja hjá, þó ráðizt yrði á Frakka, ef
Þjóðverjar lofuðu að taka ekki lönd af
Frökkum eftir stríðslokin! Grey sagði
nei. Sama dag hervæddust Rússar. Dag-
inn áður hafði Churchill (sem þá var
fiotamálaráðherra) látið heimaflotann
sigla úr höfn. Og 1. ágúst sögðu Þjóð-
verjar Rússum og 3. ágúst Frökkum
stríð á hendur og réðust inn í Luxem-
borg daginn áður — og inn í Belgíu
dagmn eftir. Þessi snöggleið inn í Frakk
land hafði verið ákveðin löngu áður
og ekki hirt um að hún fól í sér árás
Skúli Skúlason á yngri árum
á Og hernám tveggja hlutlausra landa.
Bretar höfðu þagað hingað til.
En 3. ágúst stóð sir Edward Grey
upp og hélt ræðu í neðri málstofunni.
„ ... ef við ekki tækjum samstöðu með
Frökkum og veittum Belgum stuðning
er á þá yrði ráðizt, mundum við verða
einangraðir og hataðir .... “ saigði hann.
Og brezka stjórnin setti Þjóðverjum
úrslitakosti: Ef þeir hyrfi ekki á burt
úr Belgíu, væru Bretar orðnir aðilar
að styrjöldinni. Nágrannar Belga — þ.á.
m. Þjóðverjar — höfðu lofað að vernda
þá fyrir árás. Það var þetta tryggingar
bréf, sem Bethmann Hollweg síðar
kallaði „pappírs-snifsi“.
M eðan þessi mörgu tíðindi gerð-
ust í senn, fór stríðsóttinn vaxandi í
Danmörku. „Hvenær koma Prússarnir
og drepa okkur?“ spurðu sumir. —
„Nei, þeir drepa okkur ekki þó þeir
komi, en þeir taka af okkur allt ætilegt
— smjör, egg og svínakjöt,“ svöruðu
aðrir. Og í blöðunum gengu skammirn-
ar fjöllimum hærra (en til þess þarf að
vísu ekki mikið, ef miðað er við dönsk
,,fjöll“). Hægriblöðin, og sum vinstri
íika, gengu í skrokk á Zalhle, Erik Scav-
enius utanríkisráðherraherra og Peter
Munch, sem skeytunum var ekki hvað
sízt beitt að, því að hann var hermála-
ráðiherra. Mér sárnaði hvernig skrifað
var og talað um þennan mann, því að
ég hafði haft miklar mætur á honum
frá því að ég kom í 4. bekk í Mennta-
skólanum, er ég fór að læra mann-
kynssögu hans, sem var sannkölluð sið-
bót frá því sem verið hafði fyrr, er
unglingar voru látnir læra að Alex-
sjnder mikli og Napoleon hefðu verið
einna mestir frömuðir mannkynsþrosk-
ans, en smámenni eins og Rousseau og
Voltaire varla nefndir, hvað þá fígúrur
á bcrð við Moliére og Shakespeare.
Herstjórnin afréð þegar í stað að gera
enga tilraun til að verja Jótland, ef
inn í það yrði vaðið, heldur aðeins að
efla hervarnirnar kringum höfuðborg-
ina og hindra ferðir óvinaskipa um
Beltin og Eyrarsund. Einn morguninn
voru komnar nokkrar fornlegar kan-
ónur út á Löngulínu og í blöðunum
voru fréttir um, að fállbyssur væru
komnar víðsvegar norður með Strand-
vejen, alla leið til Helsingjaeyrar, til
þess að verja sundið. Nokkur hús höfðu
verið rifin, sögðu blöðin, til þess að
veröa ekki fyrir væntanlegri skothríð
frá fallbyssunum, en mörg önnur höfðu
verið „undermineret“ — þ.e. sprengiefni
sett undir þau, til þess að sprengja
þau í loft upp, ef á þyrfti að halda.
Flest þessara húsa voru einkabústaðir
ríks fólks, falleg hús í fallegum görð-
um. Þrátt fyrir tvær heimsstyrjaldir
standa þau enn í „sömu sporum", nema
þau fáu, sem fallið hafa fyrir tímans
tönn eða auknum kröfum til akveganna.
Afráðið var að flytja þann hluta
hersins, sem staðsettur var í Jótlandi,
til Sjálands. Og ein sú stríðsendurminn
ing frá þessu sumri er frá kvöldinu sem
sveitirnar frá Jótlandi voru að ganga
undir fánum sínum frá aðaljámbraut-
arstöðinni yfir í herbúðirnar í Nýbúð-
um. Leiðin lá um Strikið, hina frægu
umferðargötu milli Ráðhússpláss og
Kóngsins Nýjatorgs, sem nú er orðin
svo um of þröng fyrir venjulega um-
ferð, að ökutækjum er bannað að fara
þar um, nema kannske barnavögnum.
Berlingske Tidende hafði verið svo
heppio að koma sér upp fréttamiðstöð
á horninu á Frederiksberggade, þar
sem Strikið „rennur út í“ Ráðihiússpláss-
ið. Þarna í „B.T.-Centralen“ var sam-
felld hringrás heimsviðburðanna á
frétlaspjöldunum frá morgni til kvölds,
og stundum alla nóttina líka. Aðalheim
kynni blaðsins voru á „afviknum stað“,
við Pilestræde, svo að nú var um að
gera að komast betur á almannafæri,
en það er mest við Ráðhúsplássið.
Keppinauturinn Folitiken hafði eignazt
stórhýsi þar skömmu áður (sem enn er
aðalsetur þess), og því reið Berlingske
lífið á að gera vart við sig á Ráðhúss-
plássinu. Það tókst líka svo vel, að
við byrjun styrjaldarinnar hafði 3erl-
íngske betur í samkeppninni við Politik
en, en það var ekki eingöngu „B.T.-
Centralen“ að þakka, heldur hinu að
Politiken var stjórnarblað en Berl-
ingske öfugt. Og sjaldan hefur það fall-
ið jafnvel í frjóan danskan
jarðveg að skamma stjórnina og
það gerði í byrjun fyrri heims-
styrjaldarinnar. Árið áður hafði Knud
Berim prófessor hundskammað stjórn-
jna fyrir framkomu hennar í sjálfstæðis
máli Islands, og komizt þannig að orði,
að Hannes Hafstein hefði leikið sér að
því að snúa henni um fingur sér („vikle
Zahle om sin lillefinger"). Hafstein
lét af embætti skömmu áður en stríðs-
hræðslan í Danmörku færðist í auka, og
í lok mánaðarins kom eftirmaður hans,
Sigurður Eggerz, öllum á óvart ti‘1 Kaup
mannahafnar, því að ekki var neins
skips von að heiman. En ef ég man
rétc hafði hann tekið sér fari með tog-
ara svo til beina leið frá Vík í Mýr-
dal t)l Englands, en þaðan til Hafnar á
konungsfund, með frumvörpin frá Al-
þingi, þ.á.m. stjórnarskrárbreytinguna
um „fyrirvarann“, sem átti að ógilda
eina mestu hneykslunarhelluna, sem
Jón Jensson og aðrir Landvarnarmenn
vildu tortíma. Konungur neitaði breyt-
ingunni staðfestingar 30. nóv. og Sig-
urður Eggerz sagði af sér samstundis,
en Hafstein var á ný kvaddur á kon-
ungsiund, og síðar Einar Arnórsson,
Guðmundur Hannes9on og Sveinn
Björnsson — samkvæmt ráðleggingu
Hafsteins. Og í byrjun apríl varð Ein-
ar ráðherra — sá slðasti „eini ráð-
herra á íslandi".
essi „tvöfalda umhyggja“ fs-
lendinga í Höfn — annarsvegar fyrir
heimsmálunum, hinsvegar fyrir sjálf-
stæðismálinu — held ég að hafi orðið
til þess, að við íslenzku stúdentamir
i Höfn urðum ekki eins ofstækir og ella
hefði orðið. Við pexuðum á tveim vett-
vöngum, heimsmálanna og sjálfstæðis-
málsins. Sumir voru Bretavinir en aðr-
ir Þjóðverja, sumir Landvarnarmenn,
aðrir Heimastjórnarmenn. Valtýskan
var dauð og grafin, — nú var það
Hannes Hafstein eða þjóðræðisflokkur
Björns Jónssonar, sem þá var fallinn í
valinn sjálfur. Ég hetf stundum verið
að furða mig á, að enginn þeirra, sem
urðu stúdentar árið 1910 og fóru til
Haínar, skyldi verða stjórnmálamaður
og sjáltfstæðishetja. En kannske er það
áðurnefnd tvötfalda umhyggjan sem réð
því. Og svo hitt að við sáum móta
fyrir birtunni, sem ekki var nema dauf
skírna nokkrum árum áður — í tíð
Gísla Sveinssonar og samverumanna
hans í Höfn. Að öðrum ólöstuðum held
ég að Gísli hafi verið síðasti fullgildi
„sjáifstæðisstúdentinn" þar. Ýmsir aðr-
ir létu að vísu mikið til sín taka í „Fé-
lagi ísl. stúdenta í Kaupmannahöfn“,
og minnist ég þar sérstaklega Magnús-
ar Gíslasonar, síðar sýslumanns og for-
stöðumanns fjármálaráðuneytisins, og
Sigurðar Lýðssonar lögfræðings og mik
ils géfumanns, sem dó á miðjum aldri.
— Er. meðal sambekkinga minna voru
afburðamenn í öðrum greinum en póli-
tík: skáldið Guðmundur Kamban, sem
líklega væri lifandi enn, etf Danmörk
hefði ekki verið hernumin í síðari styrj
öldinni, og Steingrímur Jónsson raf-
magnsstjóri, höfundur vatnsorkuvirkj-
unav á íslandi. Hann hafði verið „dux“
í bekknum okkar alla tíð og eftir að
til Kaupmannahafnar kom hélt hann
áfrarn sömu reglu og útskrifaðist sem
rafmagnsverkfræðingur frá „Polytekn-
isk Læreanstalt'* á stuttum tíma en þó
með ágætiseinkunn. Ég veit ekki hve
margir hafa gert það síðan, en í þetta
skipti þótti okkur unglingunum í Höfn
það stórviðburður, og þá ekki síður er
„Haddapadda" Kambans var sýnd á
Kgl leikhúsinu. Þó þótti það nærri
því ennþá meiri atburður er „Fjalla-
Eyvindur“ Jóhanns frá Laxamýri var
sýndur á Dagmarleikhúsinu, á stjórnar-
árum vandfýsnasta leikhúsmanns Dana,
Johannesar Nielsens. Adam Poulsen lék
Eyvind, en norska leikkonan Johanne
Dybwad Höllu. Ég held að hún hafi
gert mest allra til þess, að leikritið
komst inn í meðvitund Skandinava. En
hjá okkur löndum, sem fjölmenntum
mikið á frumsýninguna á Dagmar, varð
það minnisstæðast sem skeði niðri í
„foyaréen“ í hléinu, er Georg gamli
Brandes faðmaði Jóhann að sér og
kyssti hann á báðar kinnarnar. Eg
Guömundur Karnban
sá aldrei Jóhann roðna nema í það eina
skipti Og þó var ég viðstaddur á Café
de la Reine á gamlárskvöld, þegar Borg
bjerg ritstjóri „Socialdemokraten“ bauð
honum upp í dans. „La Reine“ var þá
aðalsetur ísl. stúdenta, hvað kaffistaði
snerti, en þar var líka „stamknejpe14
fremstu manna Sósíalistaflokksins, svo
sem Borgbjergs og Þorvaldar Staun-
ings, svo og leikaranna og leikritaihöf-
undsnna frá Nörrebros Teater, t.d.
Frederiks Jensens og Antons Melbyes,
sem gat sér það fraegðarorð að vera
alltaf súr á svipinn, þó hann væri tal-
inn mesti húmoristi Dana „ved siden
af Storm Petersen.“
Nú mun lesándanum þykja ég
vera kominn býsna langt frá efninu,
og um leið og ég afsaka útúrdúrinn
vík ég í skyndi frá „La Reine“ á ann-
an stað, á sama horninu og „B.T.-Centr-
aler.“ en næstu hæð fyrir ofan. Þar
hafði áður verið fræg næturknæpa, sem
hét „Maxim“ á „parisiensku“ en Ber-
lingske heimtaði að henni yrði útrýmt
og í staðinn kæmi „respektabelt" kaffi-
hús. Þetta var gert og nýja stofnunin
hét „Café Regina". Svo að nafnamun-
urini' var eiginlega ekki mikill, þó ég
fiytli um set frá „La Reine“ til „Reg-
ina“.
Þarna var troðfullt af gestum, og
engum þjóni nema dönskum hefði ver-
ið fært að ho-la manni þarna niður.
Við vorum þrír saman, Vilhjálmur
Finsen, danskur flugvélasali frá París,
sem hét Xavier de Plane og var giftur
frægri prímaballerínu í Höfn, sem hét
Ellen Price du Plane, og undirrtaður.
Xavier ætlaði að selja Dönum flugvélar
frá franskri smiðju, en tókst ekki. Fin-
sen og ég höfðum hitzt niðri á „B.T.-
C.“ og þar kom Xavier, sem þekkti Fin-
sen, og trúði honum fyrir því, að hann
hefði komið þarna inn til þess að at-
huga gengið á hlutabréfum 31eriot-
smiðjanna. „Ljúgðu nú ekki of miklu 1
einu“, sagði Finsen og klappaði á öxl-
ina á honum, „við skulum heldur koma
upp á loft og fá okkur sæti.“
Þegar við vorum nýsetztir, kvað við
hornakliðu.r frá Ráðhústorginu. Það
voru hersveitir frá Jótlandi, 'sem voru
að marsjera yíir Ráðhústorgið, áleiðis
til Nýbúða og Grönningen, skammt frá
„Kastalanum“ við LönguKnu. Það var
ekki nema eðlilegt að skapið vaknaði
í ölium góðum Dönum, er þeir sáu
józku fylkingamar ganga inn á Strik-
ið. En út yfir tók þó, þegar ein fylk-
ingir; korp og einn viðstaddur hrópaði:
„Þarna kemur sundurskotni fáninn frá
Dybböl! Við drepum Þjóðverjana, ef
þeir koma hingað aftur. Vi skal slás!“
Og svo heimtuðu þeir að hljómsveitar-
st.jórinn léki „Kong Christian“ o.s.
Framhald á bls. Í2
4 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
27. tbl. 1964