Lesbók Morgunblaðsins - 11.04.1965, Blaðsíða 5

Um það bil mánuði áður en hann
fæddist sá Salvador Dali í móðuikviði
aiokkuð, sem hann lýsir sem tveim
eggjum steiktum á pönnu — en án
pönnunnar. Þegar hann var fimm ára
að aldri fann hann lifandi leðurblöku,
eem maurar voru að háma í sig, og
gerði sér þá lítið fyrir og stakk henni
upp í munninn. Þegar hann var niíu
éra afklaeddist hann öllum fötum sín-
um og setti upp herðaslá úr hreysikatt-
crskinni, hárkollu og kórónu. Skömmu
eftir að hann náði þrítugsaldri hélt
hann fyrirlestur í London, klæddur köf-
unarbúningi, og hafði tvo úlflhunda sér
við hlið.
Fyrir heimssýninguna í New York ár-
Ið 1930 kom hann fram með „Draum
Venusar“, en hann var fólginn í því, að
17 „hafmeyjar" mjólkuðu neðansjávar-
kýr og léku ímyndaða tónlist á nótna-
borð, sem máluð voru á kvenlíkama,
sem gerðir voru úr gúmmí. Árið 1948
gal hann sjálfum sér 18 stig fyrir snilli-
gáfu sína, Leonardo da Vinci 20 stig,
en Manet og Mondrian O. Árið 1950
málaði hann Krist á krossinum, sem
hékk eins og einhvers konar risafugl
yfir landslagi kletta og sjávar — en sem
nú er ein af vinsælustu myndunum í
Listasafninu í Glasgow.
]N ú vinnur Dali á Spáni, sextugur
að aldri, að stærstu mynd sinni til
þessa, „Dýrkun dollarans", knékrjúp-
andi eins og nautabani, með viðarkol
í stað lagspjóts og með ungan mann
eem fyrirsaetu, því pilturinn likist Dali
eins og hann var á sínum yngri árum.
Þetta er sá Dali, sem allar sögusagn-
irnar hafa myndazt um. Og það þarf
aðeins að taka fáein slík dæmi um
manninn til að minnast hinna hatrömmu
deilna, sem staðið hafa um harrn og öll
verk hans, allt frá þvi hann fæddist
árið 1904 í Eigueras á Spáni.
Dali hefur lifað og starfað í svo mik-
illi frægð, að ekki verður unnt að meta
með ró hin sönnu afrek hans sem list-
rnálara fyrr en mörgum árum eftir
dauða hans. Dali er hið eðlilega goð
þeirra, sem vilja halda því fram, að
ekkert það sé til, sem kalla megi súrre-
eh'stíska list, heldur séu aðeins til súrre
alistar. Því aldrei hefur lifað á þess-
ari jörðu jafn súrrealístískur maður.
Súrrealisminn hefur verið einna há-
værastur af hinum óskilgetnu afkvæm-
um Freuds. Og Freud sjálfur, sem Dali
hitti eitt sinn í London, hafði tilhneig-
iiigu til að komast í sérstakan hugar-
æsing út af þessari listastefnu. Hann
skrifaði til André Breton, helzta frum-
kvöðuls hennar: „Aðeins samsafn
drauma.... sem segir mér ekkert án
vitneskju um þær aðstæður sem þeir
spruttu úr og ég get varla ímyndað mér
hvaða erindi það getur átt til nokkurs
manns.“
E g geri ráð fyrir, að það sé óhj&-
kvæmilegt að gerðar séu tilraunir til aS
lýsa og skýra lífsskoðun, sem afneitar
gildi rökréttrar hugsunar, þótt það hafi
ekki annað í för með sér en endalaust
oiðagjálfur og harla lítið annað. Eftir-
farandi tilvitnun í stefnuyfirlýsingu
súxrealista frá árinu 1924 sýnir þó hálf-
gerða skýringu, þótt hún sé fálmandi og
næstum út í hött: ,,.... í undirmeðvit-
und huga okkar leynast undarleg öfl,
sem eru þess megnug að styrkja þau
sem eru uppi á yfirborðinu.“
Bezta lýsingin á eðli súrrealismans er
ef til vill gefin með þessum orðum Lau-
treamont, sem var fyrirrennari stefn-
unnar: „fögur sem sú tilviljun er sauma-
vél og regnhlíf hittast á líkskurðarborð-
inu.“ Með öðrum orðum — maður, kona,
rúm. Lautréamont hefði næstum getað
með þessum orðum verið að lýsa raun-
verulegu málverki súrrealista. Einmitt
þetta einkenni súirealístískrar listar er
1 rauninni það, sem lýsir svo mikium
hluta hennar, seim málverkum fárán-
legra hugmynda, sem unnt væri að tjá
nákvæmar og fljótar með orðum.
Dali hallaðist fremur seint að súrrea-
lismanum, en hann færði steifnunni sjón-
hverfingar manns, sem virtist svo sann-
arlega vera truflaður á geðsmunum, og
meinlokur sjálfpínandans og hins af-
bvigðilega. Annars vegar skynvillur um
ógnarlegan mikilleika („sjö ára að
aldri vildi ég verða Napoleon og sú
löngun hefur farið stöðugt vaxandi upp
frá því“) og hins vegar hryllilegar skynj
anir, sem stafa frá reynslu hans í
bernsku. „Með tilkomu Dali er það ef
til vill í fyrsta skiptið, sem gluggar hug-
arheimsins eru opnaðir upp á gátt“,
skrifaði Breton um hann.
n
íf ali segir, að „snilld“ hans felist
í sjálfspínslu hans og áhuga á öllu saur-
ugu og rotnandi, ímyndunum (úr ,maur-
ar, hækjur, hræ), hugmyndum hans um
forlögin, hinni ákveðnu skoðun hans á
hlutverki sínu í heiminum, hinum and-
lega eldmóði ,hinni ríku tilfinningu hans
fyrir auglýsingamættinum, hugvitsemi
og hinum markverða hæfileika til að
lýsa sérhverjum hlut í smáatriðum.
Hæfileikar Dali, sem eru svo mjög
fólgnir í hinu afbrigðilega gera það 6-
Framhald á bls. 6.
Ósjaldan heyrast Islendingnr
belgja sig út af hroka og gefa þá
fáránlegu yfirlýsingu, aö íslenzku
þjóöinni beri aö foröast öll erlend
áhrif. Tekizt hefur aö koma því
inn í vitund þorra íslendinga, aö
þaö, sem nefnt er erlend áhrif,
hljóti *að spilla þeim „úrvalskyn-
stofni,“ sem byggir Sögueyjuna.
Flestir viröast vita, aö erlend
áhrif geti spillt tungunni, œskunni,
fulloröna fólkinu - já, menningunni
í landinu. Fæstir tala um erlend
áhrif, þegar viö sækjum okkur
nýja tækni, þekkingu, reynzlu og
góö ráö til útlanda. Fœstir tála um
erlend áhrif, þegar rætt er um þá
allsherjar nýsícöpun til hagsbóta fyr
ir allan landslýö — þá nýsköpun,
sem hér hefur oröiö fyrst og fremst
vegna nánari samskipta okkar viö
aörar þjóöir og aukinna erlendra
áhrifa.
Belgingur og hroki er ríkur í fs-
lendingum, ekki sízt, þegar rœtt er
um aörar þjóöir, sem yfirleitt eru
engu ómerkari en sú íslenzka. Þaö
kraftaverk, sem gerzt hefur í sög-
unni, aö jafnvel smœstu þjóöir geta
__ __ setzt á bekk
|p$| meö þeim
I stœrstu sem
I jafningjar á
alþjóöavett-
I vangi, stígur
I mörgum smá-
§111 um karli til
höfuös og
I hann á stund-
I I I I um ver meö
aö tileinha sér
samvinnuand-
ra
ann en sá, sem margfalt meira hef-
ur á bak viö sig og hefur ekkert til
smáþjóöanna aö sœkja.
Þaö er jafngott aö þeir, sem mest
vara viö erlendum áhrifum, geri
sér grein fyrir því hvaö þeir eru
í raun og veru aö tala um. Þegar
vel er að gáö er þaö í rauninni sára
fátt, sem viö höfum ekki sótt til
útlanda — og ástœöan til þess aö
'íslenzkt þjóöfélag hefur byggzt upp
og þróazt er sú, aö viö höfum á
mörgum sviöum getaö tileinkaö okk
ur reynzlu útlendinga; oröið fyrir
erlendum áhrifum.
Viö skulum taha nokkur dœmi:
Sími, útvarp, bílar, flugvélar, stór-
virkar vélar til alls kyns fram-
kvæmda. Og kunnáttu til aö nota öll
þessi tœki og margfált fleiri höfum
viö sótt til útlendinga. Eöa er raf-
magniö tslenzk uppfinning? — Viö
státum af sjávarútvegi okkar. En
hvert höfum viö sótt skipin, vél-
arnar, ratsjána, fiskisjána, kraft-
hlökkina, veiöarfœrin? Og hvaöan
kemur kunnáttan til aö nota þessi
tæki? Hvaöan kemur vélvœöingin
x íslenzkum landbúnaði? Hvaöan
kemur sú tœkni og þekking, sem
gert hefur okkur kleift aö flytja úr
moldarkofunum í jafnbetri húsa-
kynni en þekkjast yfirleitt á byggöu
bóli? Ef állt þetta hefur ekki borizt
meö erlendum straumum — þá Klýt
ur þaö aö hafa dottiö úr skýjunum.
Við erum álltaf aö njóta hug-
kvæmni og orku útlendra manna,
hverja mínútu sólarhringsins. Viö
fáum vélar og tœki frá útlöndum,
tœkniaöstoð og aðgang aö nýjum
Framhald á bls. 6.
14. tbl. 1965.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5