Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1966, Blaðsíða 5

I
í

Eins og lcunnugt er hafa frum-
stœðir menn einatt trú á íbúandi
krafti og töframœtti tiltekinna fyr-
irbœra í náttúru eða mannlífi, ótt-
ast þau og tilbiðja. Meðal þess sem
margar frumstœðar þjóðir bera
óttablandna virðingu fyrir er hið
prentaða orð, sem talið er búa yfir
guðdómlegum kynngikrafti. Marg-
ir íslendingar virðast hafa ekki ó-
svipaða afstöðu til prentaðs máls.
Það sem sagt er á prenti vekur
þeim ósjaldan ógn eða trúarkennda
hneylcslun, af því þeir óttast töfra-
mátt prentaða málsins, þó sömu
hlutir þyki tiltölulega ósaknæmir
þegar þeir eru sagðir manna á '
milli.

ra
Þeir sem hafa þessa tröllatrú á
töframœtti prentaðs máls eru
haldnir leyndri eða Ijósri vantrú á
dómgreind hins almenna lesanda,
Mog eru í \
þeirra hópi
ýmsir sem
fást við „að
móta skoðan-
ir almenn-
ings“, eins og
það er orðað.
Þessir menn
eru oft
furðulega við-
kvœmir fyrir
því sem aðrir segja á prenti, og er
það sennilega nátengt algerlega ó-
raunhœfu mati á eigin áhrifavaldi.
Sannleikurinn er sá, að þeir sem
fást við „skoðanamótun“ í rit-
stjórnargreinum íslenzkra dag-
blaða hafa ákaflega lítil áhrif, ein-
faldlega vegna þess að leiðaraskrif
hérlendis eru máttlaus og lágkúru-
leg. Hér er sárasjaldan fjallað um
þjóðmál á rökfastan hátt með skír-
skotun til venjulegfar heilbrigðrar
skynsemi, helcftir jafnaðarlega í
einhverjum annarlegum heittrúar-
tóni, sem er að því skapi hvim-
leiður sem sannfœringarkrafturinn
er oft harla bágborinn. íslenzk
leiðaraskrif einkennast af dægur-
þrasi, hentistefnu og furðulegum
skorti á stœrra samhengi. Út frá
því virðist alls ekki gengið, að það
Sem sagt er í dag verði að stand-
ast próf reynslunnar að mánuði
liðnum. Þar við bœtist svo kauða-
legur ritháttur, stílleysi og hug-
myndafátœkt.

Kannski veldur það einhverju
um lágkúruna, að íslenzkir stjórn-
I málaritstjórar liafa flestir leiðara-
skrifin í hjáverkum og sinna öðr-
um tímafrekum verkefnum jafn-
framt. Þetta held ég sé mjög ó-
heppilegt frá sjónarmiði „málstað-
arins“. Ritstjórar dagblaða œttu
alls ekki að sinna öðru en skrifum
sínum, ef þeir taka þau alvarlega,
því það er œrið verkefni hverjum
meðalmanni að segja eitthvað af
viti um þjóðmálin annan hvern
dag, að ekki sé minnzt á þá sem
verða að skrifa daglega.
s-a-m.
!
W. Somerset Maugham
Eftir V. S. Prifchett
Brezki rithöfundurinn William
Somerset Maugham lézt í des-
emher á tíræðisaldri. Meðfylgj-
andi grein eftir hinn kunna
brezka skáldsagnahöfund og
gagnrýnanda V.S. Pritchett hirt-
ist árið 1953, þegar Maugham
stóð á hátindi frægðar sinnar.
Enginn núlifandi enskur
skáldsagnahöfundur er les-
endum sínum jafnkunnur og Willi-
am Somerset Maugham. Hann hef-
ur komið fram persónulega, hikandi
en þó djarfur, stuttorður en þó
gagnorður, sem málsvari sagna
sinna í kvikmyndum. Hann hefur á
sinn sérstæða og frumlega hátt ver-
ið „stjarnan“ í myndunum, og er
það næstum einsdæmi um mann
sem er aðeins rithöfundur. Og eins
og allir vita sem einhver skipti hafa
átt við kvikmyndafélög hefur hann
ekki aðeins þrengt sér inn á þau
og sigrað þau gegn vilja þeirra-
Maugham hefur, með næstum ó-
hugnanlegum næmleik sínum á
það sem ræður velgengni og vin-
sældum, gert innrás í ríki þeirra og
staðið þar með pálmann í höndun-
um, eins og fjárhættuspilari sem
fundið hefur óskeikula aðferð til
vinnings við lukkuhjólið.
En hverskonar maður er það sem við
höfum séð? Öldungur, vissulega, en þó
magnaður vilja og hvikulli taugaorku.
Smávaxinn, þurr, einhver háþróuð vera
sem lifir í upplýstu fiskabúri, er hún
hefur sjálf gert sér. Andlitið er á ein-
hvern hátt ómennskt. Stór munnur
teygir sig aftur með kjálkunum, hakan
upphafin í vörn þess sem hefur verið
slegmn eða hlotið sár. Munnurinn gæti
vitnað um þorsta, en vekur þó fremur
hugboð um ævilanga þjáningu.
Hann stamar örlítið — en það er rit-
höfundi mikil vörn. Það hefur gert
hann að hlustanda og kennt honum að
þroska með sér hnitmiðaða, beinskeytta
og óhátíðlega samræðulist; röddin er
sterk, mjúk, dálítið kverkmælt, góð-
látleg og gælin.
Og yfir þetta er steypt heims-
manninum, með þeim votti af lífsleiða
sem honum fylgir og náttúrlegu stolti
yfir sjálfsöryggi sínu. Hann er þolin-
móður, kænn, háðskur, kurteis. Hann
hrósar samtíðarmönnum sínum, en það
er ekki vandséð að hann gerir sér ekki
háar hugmyndir um þá. Hann hælir
sér af að þekkja sjálfan sig. Hér skal
tilfærð stutt sjálfslýsing: „Ég held ekki
ég öfundi nemn. Ég öfundast ekki yfir
velgengni annarra. Ég er reiðubúinn að
vikja úr því sæti sem ég hef skipað svo
lengi og láta öðrum það eftir. Ég læt
mér orðið á sama standa hvað aðrir
hugsa um mig. Ég gleðst dálitið yfir
velþóknun þeirra, en vanþóknun þeirra
lætur mig ósnortinn. Ég hef lengi vitað
að það er eitthvað í mér sem vekur and-
úð vissra manna; mér finnst það einkar
eðlilegt, engum getur geðjazt að öllum;
og andúð þeirra raskar ekki ró minni,
vekur miklu fremur áhuga minn. Mér
leikur forvitni á að vita hvað það er
í mér sem er þeim ógeðfellt. Ekki læt
ég mig heldur neinu skipta hvaða álit
þeir hafa á mér sem rithöfundi. Ég hef
að flestu leyti náð því marki sem ég
setti mér, og annað kemur mér ekki
við.“
Hann hefur verið furðulega örlátur í
garð æskunnar. Hann er eini rithöf-
undur sinnar kynslóðar sem gert hefur
sér grein fyrir því að yngsta skálda-
kynslóðin hefur alizt upp í miklu
þrengri heimi en sú sem hann ólst upp
í fyrir aldamótin, og hann hefur gef-
ið gildan sjóð til að veita ungum rit-
höfundum ferða- og námsstyrki.
Ferðalög hafa verið honum eitt og
allt. Þau hafa fært honum þá þekkingu
á heiminum sem hann metur mest.
Hann telur að það hafi háð ungum,
enskum rithöfundum hve lítið þeir hafa
getað ferðazt.
ó að Maugham sé einkar aðlað-
andi, kurteis og gestrisinn og hafi yndi
af félagsskap ber heimsókn til hans svo-
lítinn keim af vitjun til læknis eða lög-
fræðings, sem hlustar á mál gestsins,
vegur það og metur; enda á hann til
merkra lögfræðinga að telja — bróðir
hans var innsiglisvörður og sjálfur hef-
ur hann verið læknir. Þessar starfs-
greinar hafa mótað huga hans, þær hafa
gefið honum annars vegar ást lögfræð-
mgsins á nákvæmni og því sem á máli
lögfræðinnar nefnist ,,pottþétt“ mál,
og hms vegar þekkingu læknisins á
því sem fágætt er og sérstætt, á kjarna
málsins, nöktum og ófegruðum.
Það er bæði styrkur hans og veik-
leiki sem rithöfundar að skáldsögur
hans, smásögur og leikrit eru alltaf
„pottþétt". Aðeins ein af bókum hans,
sú bókin sem hann hefur gefið mest af
sjálfum sér, í fjötrum, er ekki „pott-
þétt“; þar blandast saman ógeðfelldar
persónulegar játningar og tregablandn-
ar óskir. í þessari bók gefur hann högg-
stað á sér, og kannski er það einmitt
þess vegna sem hún er enn í fullu gildi.
Maugham hefur alla tíð haft mikinn
áhuga á sjálfum sér og verið á verði
um stöðu sína. Hann hefur lýst lífi sínu
og meginatburðum æsku- og fyrstu
manndómsáranna mjög ítarlega, eins
og hann væri að semja sín eigin eftir-
mæli. Nokkrar mikilvægar staðreynd-
ir koma þar fram. Fyrstu árin var hann
alinn upp í Frakklandi, og varð fransk-
an því móðurmál hans. Fyrsta áfallinu
varð hann fyrir í bernsku þegar hann
missti báða foreldra sína og var send-
ur heim til Englands þar sem hann ólst
upp við þurran aga á fábreytilegu
sveitaheimili. Auðfundið er að þar
liggja rætur þeirrar fyrirlitningar og
bitru hæðni sem seinna breyttist í kald-
hyggju og efagirni.
S jálfshæðni bregður tíðum fyrir-
hjá Maugham; eitt sinn þegar sá gáll-
inn var á honum skrifaði hann: „Með
því að ég hef aldrei kynnzt þeim
grundvallargeðshræringum sem heil-
bngðum mönnum eru gefnar, er þess
ekki að vænta að verk mín h’afi til að
bera þann innileik, þá mannlegu sam-
kennd og þá dýrlegu heiðríkju sem
einkennir verk hinna miklu meistara".
Þetta er fjarri því að vera nákvæmt
mat — það sem hann hefur raunveru-
lega skort er ríkt ímyndunarafl og
skáldlegt hugarflug — því að hann get-
William Somerset Maugham
9. janúar 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5