Lesbók Morgunblaðsins - 17.07.1966, Síða 5

Bókasöfn forn og ný V:
Bókasöfn á 14.-16. öld
Eftir Siglaug Brynleifsson
Endurreisnarhreyfingin og
prentlistin hafa gífurleg
áhrif á mótun og þróun bókasafna.
Bókasöfnun er ekki lengur bundin
klaustrum og kirkjum, einkasöfn-
urum fjölgar og eftirspurn eftir
handritum og síðar bókum eykst.
Endurreisnarhreyfingin hefst á ít-
alíu á 14. öld og nær fullum blóma
á 15. og í byrjun 16. aldar. Heims-
mynd miðaldanna hrynur, og menn
taka að leita sér fyrirmynda í ritum
klassískra höfunda, rómverskra og
grískra. Aðdragandi þessara at-
burða var langur og greinileg skil
miðalda og endurreisnar eru engin.
Þessar breytingar urðu hraðari á
sumum Iandsvæðum en á öðrum og
útbreiðsla þeirra tók mismunandi
tíma eftir löndum. Það má finna
skoðanir, sem flokka mætti til
hinnar nýju heimsmyndar, um mið-
bik miðalda, og miðaldavenjur og
hugsunarháttur lifði víða góðu lífi
fram á 19. öld og reyndar ennþá í
ýmsum siðum og venjum. Hjátrú
lifir ennþá góðu lífi bæði meðal al-
mennings víða í löndum og einnig
í siðum og venjum 1 sambandi við
trúarbrögð. Trúin á helga dóma og
kraftaverkalækningar er ekki út-
dauð. Lourdes er nútímakrafta-
verkastaður og áheit á Stranda-
kirkju þykja gefa góða raun.
H eimurinn stækkar stórum þegar
kemur fram á síðari h'luta 15. aldar,
vegna landafundanna, og hugarheimur
iranna hafði tekið hliðstæðum breyting-
um fyrir álhrif grískra og rómverskra
kiiassíkera. ítaMa er upphafsstaður þess-
arar endurreisnar fornra mennta og
menningar, þar hötfðu tengslin við þessa
fornu menningu aldrei roánað til fuHs,
fornar rústir frá stórveldistímum Róm-
ar minntu stöðugt á aðra og glæstari
heirna og táradalspólitík kirkjunnar var
aldrei tekin í fuLhi alvöru, hvorki aÆ ít-
öiskum almenningi né menntamönnum
og kifkjunnar þjónum á Ítalíu. Heiðnin
lifði í breyttu formi og dýrlingamir
voru oét aðeins hinir fornu ódauðlegu
guðir í dularklæðum. Barátta keisara
við páfa og við ítölsku borgirnar á mið-
öldum hafði tafið fyrir eflingu ítölsku
borganna; þrátt fyrir þau óihægindi sem
þessi togstreita orsakaði, dafnaði þar
verzkm og iðnaður og að lokum hefjast
til valda í þessum borgum harðstjórar
og landstjórnarmenn, sem tekst að gera
borgirnar óháðari keisaralegu og páfa-
legu valdi en áður var. Á 14. öld tekur
&ð kvikna nýr hugsunarháttur, sem var
miða'ldahugsunarihætti framandlegur.
Fyrirmynd margra þessara harðstjóra
var sótt til rómverskrar fornaldar, þar
hillti uppi voldugt heimsveldi, sem
Lestrarsalur prentaðra rita í Vatíkan-bókasafninu.
varð þeim hvatning til átaka og fcveikja
tii eflingar ættborga sinna. Endoirreisn
bókmennta og lista var í nánum tengsl-
um við pólitík þessara tíma, þeir spör-
uðu hvorki fé né fyrirhöfn þessu til
aflingar og þá um leið sjálfum sér til
frægðar. Aukin einstaklingshyggja og
ferskt rat á gildi og fegurð jarðnesks
lífs frjóvgaði listir og bókmenntir auk
áhriáa og stuðnings, sem menn heyjuðu
sér úr ritum klassíkeranna. Heimsmynd
kirkjunnar stóðst ekki lengur þá þekk-
ingiu, sem menn öÆluðu sér úr fornum
ritum og af eigin dáðum. Mörgum virt-
ust rit klassikeranna ótæmandi upp-
spretta vizku og fegurðar og í þeim
þóttust menn finna svör við knýjandi
spurningum samtímans.
1. essi álhugi varð til þess að tekið
var að safna handritum klassíkeranna
og leggja stund á „studia humanitatis",
þær greinar þekkingar, sem vörðuðu
manninn (málvísindi, mælskutfræði,
skáldskap, sögiu, siðÆræði og heimspeki).
Orðið „humanismi" er dregið aí þessu.
1453 fellur Konstantínópel í hendur
Tyrkja; við þá atiburði flýr fjöldi grískra
fræðimanna til Ítalíu og grísk handrit
verða mjög eftirsótt á ítaliu; eÆtirspurn-
in eftir bókum stóreykst og handrita-
safnarar fara um Evrópu og graifa víða
upp rykfallin handrit klassíkeranna í
kiaustrum og kirkjum.
Sá maður, sem hóf þessa söÆnun aif
hvað mestri elju, var ítalska skáldið
Francesco Petrarca. Hann fæddist í
Arezzo 1304 og lézt 1374. Hann er oÆt
nefndur faðir húmanismans og er eitt
með fyrstu ljóðskáldunum, sem yrkja
lýrisk kvæði á ítölslku. Hann ferðaðist
um Belgíu, Þýzkaland og Frafckland
1333 og leitaði handrita, safnaði og
bjargaði frá glötun mörgum merkum
latneskum og grískum handritum. Hann
sezt að í Vaucluse hjá Avignon 1337 og
stundaði þar handritarannsóknir miMi
þess sem hann orti sín ódauðlegu fevæði.
Hann flyzt til Feneyja 1362 og er síðast
í Arqua hjá Padúa og lézt þar sitjandi
yfir bófc.
Giovanni Boccaccio (1313—1375) var
samtíðarmaður Petrarca, og eins og
hann frægur rithöÆundur, bókasafnari
Eins og
jrægt er orð-
ið, gleymdist
að gera ráð
jyrir Lista-
sajni ríkisins
á hinum nýja
skipulagsupv
drætti Reykja
víkurborgar,
og má segja
að það sé tal-
andi tákn um
opinber viðhorj á mestu uppgangs-
tímum þjóðarinnar. Á sama tíma
og verzlunarhallir og verksmiðjur
þjóta upp eins og gorkúlur, reist
eru íþróttamannvirki jyrir t.ugi
millióna, kirkjur, sjúkrahús, lög-
reglustöð og slökkvistöð (sem allt
er góðra gjalda vert) rísa aj sín-
um breiðu grunnum, þá er menn-
ingarsetrunum hreinlega gleymtl
ra
Listasajn ríkisins er orðið við-
undur eins og nú er að því búið.
Það hýrist í alltoj þröngu bráða-
birgðahúsnœði, sem Þjóðminja-
sajnið hejur brýna þörj jyrir, og
verulegur hluti aj verkum þess
stendur í stöjlum % geymsluher-
bergjum, ótilkvœmilegur almenn-
ingi. Beztu listamenn þjóðarinnar
haja gejið ríkinu listaverk sem
ýmist eru ekki til sýnis eða þá
sýnd í alltoj litlu húsnæði út um
hvippinn og hvappinn. Kostnaður-
inn aj rekstri þessara „einkasajna“
ríkisins slagar áreiðanlega, þegar
til lengdar lœtur, upp í andvirði
myndarlegs sajnhúss. Þar á ojan
kemur svo móðgunin, sem ríkið
sýnir listamönnum eins og Kjarval,
sem beinlínis haja lagt jram stór-
fé til vœntanlegs sajnhúss.
Borgarstjóri mun hafa komið
þeirri hugmynd á framfœri við Ás-
mund Sveinsson, að jinna mætti
Listasafni ríkisins stað suðvestan-
vert í Oskjuhlíöinni (Benevent-
um), þar sem laridrými er nóg og
útsýni dýrlegt. Sú hugmynd þykir
mér gullvœg. Listasafn ríkisins á
fortakslaust að reisa á tilkomu-
miklum stað þar sem það hefur
mikið svigrúm. Það á að byggja
stórt, þannig að hugsað sé a. m. k.
hálfa öld jram í tímann, og um-
jram allt verða að vera möguleik-
ar til að byggja við það í jramtíð-
inni eftir vaxandi þörjum. Kring-
um safnhúsið eiga að vera rúmgóð-
ir garðar jyrir höggmyndir, sem
aldrei njóta sín til fullnustu innan-
húss. Auk þess mundi ekki vera
fjarstœtt að reisa veglegan veit-
ingastað ofan á hitaveitugeymun-
um, þar sem gestir safnsins gœtu
jajnjramt notið einhvers stórjengi-
legasta útsýnis í borginni.
Til viðbótar því sem að ofan er
talið staðnum til gildis má nefna,
að hann er nálega miðsvœðis í
vœntanlegri Stór-Reykjavík, þeg-
ar byggðin í Kópavogi og Hafnar-
firði tengist höfuðstaðnum, þannig
að Listasafnið yrði einn af mið-
deplum borgarinnar.
Safnhúsið verður að vera svo
myndarlegt, að það geti hýst öll
hin minni listasöfn, þar með talið
Listasajn Alþýðusambandsins sem
fengið gæti t.d. eina hœð til aj-
nota. Með því móti yrði rekstur-
inn langsamlega hagkvœmastur, og
auk þess yrði listunnendum mikið
hagræði að slíku jyrirkomulagi, að
ógleymdum erlendum ferðamönn-
um sem eiga í mestu brösum við
að kynna sér íslenzka list eins og
nú háttar. Það getur varla talizt
vanzalaust að safnið, sem einna
mest er sótt nú, skuli vera verk
einstaklings, Ásmundar Sveinsson-
ar, sem eytt hejur til þess mikilli
orku og dýrmœtum tíma jrá brýnni
verkefnum að koma þaki yfir verk
sín, og er löngu orðið allt oj þröngt
um þau í hinni vistlegu vinnustofu
hans. Þessi verk bíða eftir reglu-
legu Listasajni eins og verk jjöl-
margra annarra beztu listamanna
okkar. Eða hvar gefst mönnum
kostur á að sjá viðunandi sýningu
á verkum meistara Kjarvals?
Það hlýtur að vera krafa allra
listunnenda hérlendis, að íslenzk-
ir ráðamenn hverfi frá músarholu-
sjónarmiðunum í menningarmál-
um og geri nú stórfellt átak til að
koma þaki yjir listafjársjóði þjóð-
arinnar.
Úr því komið er út í þessa sálma,
er ekki úr vegi að víkja að öðru
nauðsynjamáli og heita á alla góða
menn til stuðnings því. Nú er svo
komið að meginhluti strandlengj-
unnar jrá Ingólfsgarði inn á
Kirkjusand, sem er meðal jegurstu
svæða borgarinnar, hefur verið
stráður alls kyns óhrjálegum ja-
brikkum og vöruskemmum. Sjálj-
ur Laugarnestanginn, króna hinn-
ar jögru strandlengju, er þó enn
ósnortinn. Nú er það tillaga mín, að
Laugarnestanginn verði friðaður
fyrir fjáraflamönnum, þannig að
Framhald á bls. 6
17. júlí 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5