Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1966, Blaðsíða 9

heldur ekki nægja að veiða fiska, og
eru af þeim langar frásagnir. Af hús-
dýrum hefur sitthvað verið sagt bæði
í bundnu máli og óbundnu, sérstaklega
rennivökrum gæðingum, en um kúna,
blessaða skepnuna, hefur einnig verið
gerð mörg góð vísan. Þó mun sögnum
af forystufé vera orðið hætt. En lang-
flestar sögur hafa orðið til af hinu
undarlega bjásíri mannanna og öllum
þeim myndum, sem það tekur á sig.
Sérkennilegir menn hafa verið uppi á
öllum tímum, og væri vel leitað, væri
ekki ólíklegt, að fram kæmu sögur af
aflasælum formönnum og skipstjórnar-
xnönnum á stærri skipum, fiskifælum,
högum smiðum, ratvísum smölum og
póstum, ráðagóðum bílstjórum, skjót-
ráðum læknum, brjóstgóðum húsmæðr-
um og ýmsu öðru ágætu fólki. Það var
líka trú manna áður fyrr, og varla er
hún útdauð enn, að sumt fólk væri
skyggnt eða orð þess, hvort sem þau
voru sundurlaus eða samföst, vaaru
áhrifaríkari en annarra, og væri for-
vitnilegt að frétta af sögnum um það.
Sakaði varla, að þær væru nýjar. Á
sumum mönnum hggur fyndniorð, og
hafa smellin tilsvör þeirra verið höfð
eftir öðrum til skemmtunar. Þó að frið-
semd hafi verið og sé hér ein æðst
dyggða, lentu menn og lenda í útistöð-
um jafnvel við yfirvöldin, og eru slíkar
sagnir og þættir merkilegar heimildir
um aldarhátt. Varla býst ég heldur við,
að þurrð yrði á frásögnum um minnis-
stæða atburði, t.d. náttúruhamfarir ým-
iss konar og hrakninga á sjó og landi.
Ekki má heldur gleyma staðasögnum.
Á sumum stöðum var sú trú, að þar
mætti hvorki slá né gera nokkurt jarð-
rask. Annars staðar mátti ekki veiða.
Jarðir fóru líka st dum í eyði, og hef-
ur það orðið mönnum að söguefni.
Skötumæður, nykrar, hrökkálar, sil-
ungamæður, ormar og önnur kvikindi
þóttu líka sæmilega söguleg hér áður
fyrr. Margar sagnir kunna líka að ganga
í munnmælum um atburði, sem snerta
landssöguna eða sögu einstakra héraða
og bæja. Bæirnir hér á landi eru enn
það ungir, að í flestum þeirra eru til
menn, sem kunna glögg skil á ýmsum
þáttum í vexti þeirra eða jafnvel land-
náminu, sem þar átti sér stað. Væri
íróðlegt að safna á einn stað frásögn-
um landnemanna af fyrstu árum þeirra
í bæjunum, og mætti ekki hjá líða að
spyrja þessa frumbýlinga í íslenzkum
bæjum, hvers vegna þeir fluttust úr
sveitunum, hvaða atvinnu þeir stund-
uðu fyrstu árin, einnig matarræði, húsa-
kynni, skilyrði til menntunar og skemmt
ana og dagfegar venjur. Mörgum eru
líka ciui í fersku minni frásagnir af
vistinni á íslenzkum togurum, er farið
var að gera þá út, uphafi íslenzkrar
vélbátaútgerðar eða atburðum frá her-
námsárunum.
F lestar félagsmálahreyfingar, sem
mest ber á í dag, eru ekki eldri en svo,
að enn eru á lífi fjölmargir forystu-
menn þeirra. Nú hafa reyndar verið
ritaðar ágætar minningabækur, en
fjöldi eldri félaga í ungmennafélögun-
um, verkalýðshreyfingunni og sam-
vinnuhreyfingunni hefur aldrei ritað
neitt, þó að verið gæti, að frásagnir
þessa fólks gætu stundum varpað nýju
Ijósi á eldri sögu þessara félagssamtaka.
Hér mætti bæta við frásögnum af bar-
áttunni fyrir aukinni alþýðufræðslu,
sem mjög bar á víða um árabil, eink-
um stofnun héraðsskólanna og þátt al-
mennings í því.
Varla má gera ráð fyrir því, að rann-
sóknir á þessum frásögnum af sögu-
legum atburðum, hefðu neitt endurmat
þeirra í för með sér, þó að það tækist
að safna þeim saman. En ekki væri ó-
liklegt, að þar kæmu betur í ljós en
áður alþýðlegar skoðanir á atburðum
og málefnum. Opinberar frásagnir og
fundargerðir, sem samdar eru jafn-
skjótt og atburðir gerast, eru áreiðan-
legar heimildir, en það er eins og eitt-
hvað vanti og frásagnir sjónarvotta gefl
að sumu leyti gleggri hugmynd um
atburði, þó að seint séu fram komnar.
Langmestu af íslenzkum þjóðsögum
og þjóðlögum hafa áhugamenn safnað
og bjargað með því ómetanlegum fróð-
leik frá algerri glötun. íslenzkur al-
menningur hefur ávallt látið sig þessa
söfnun miklu skipta, og fyrir bragðið
gefur það, sem safnað hefur verið, betri
hugmynd um andlegt líf þjóðarinnar en
víða annars *taðar í Evrópu, þar sem
sams konar söfnun hefur farið fram.
Söfnun þjóðlaga, þjóðsagna og annars
sem geymist í minni manna, er tíma-
frekt starf og erilsamt og þátttaka al-
mennings, því mikilvæg, svo að góður
árangur náist. Að ýmsu leyti er nú
enn brýnni þörf á henni en áður, því
að tíminn rekur á eftir. Sú gulöld safn-
ara er nú liðin, að þeir þyrftu ekki
að leita til nema tiltölulega fárra
manna til að safna fjöldamörgum sög-
um, en þá kunnu svo margir tugi eða
hundruð sagna, að varla þótti í frásög-
ur færandi. En enn má finna allmargt
fólk, sem heyrði sagðar sögur í æsku
og man þær enn nokkurn veginn. Ýmis-
lebt frásagnarvert kann lika að hafa
komið fyrir marga á lífsleiöinni. Gild-
ir hér hið forna spakmæli:,, Safnast
þegar saman kemur.“ Það þarf að halda
öllu til haga, og sögur sem menn kunna,
g'eta verið einstakar í sinni röð. Einna
erfiðast er samt að safna smælki alls
konar, t.d. lögum og textum, sem voru
í tízku stuttan tima.
ú hefur verið ákveðið, að haldið
verði áfram á vegum Handritastofnun-
ar íslands söfnun á því efni, sem hef-
Hvert efni verður að
njóta sín til hins ýtrasta
RÆTT VIÐ HELGA JÖNSSON, RITSTJÓRA
jr
Islendingar eru víða búsett-
ir og starfssvið þeirra er-
lendis geta verið margbreytileg.
Stundum leggja þeir fyrir sig störf,
sem ekki eru unnin hér á landi og
þá getur verið fróðlegt að hitta þá
að máli og ræða við þá um starf
þeirra, eðli þess og tilgang. Einn
þessara manna er Helgi Jónsson,
ritstjóri við alfræðibók Gyldendals
í Kaupmannahöfn. Auk starfs síns
þar hefur hann nokkuð fengizt við
þýðingar íslenzkra bókmennta á
dönsku, m.a. hefur hann þýtt verk
eftir Halldór Laxness. Við hittum
Helga að máli fyrir skömrnu og
spurðum hann um starf og tilhögun
við gerð alfræðibókar og einnig um
viðgang íslenzkra bókmennta í
Danmörku.
-—S tarf okkar beinist að því að end-
urvinna og gerbreyta gamla fræði-
ritinu. Orðalagi er breytt og efninu
raðað á annan veg eins og ritstjórnin
telur hagkvæmast. Mikill fjöldi fræði-
manna í ýmsum greinum vinnur að
því að safna staðreyndum og skrifa
þær, en okkar verkefni er að færa
þessar staðreyndir í föt að meira eða
minna leyti. Hver sem vinnur við slíka
bók verður því að vera brot af fjöl-
fræðingi. Það er hægt að líta á stað-
reyndir frá mörgum sjónarmiðum, en
við vinnum mikið út frá því fílósó-
fiska sjónarmiði að hvaðeina hafi sina
orsök. Hana reynum við að finna og
þræða til skilgreiningar, sem við vinn-
um svo út frá. Við flokkum málefni
aldrei eftir persónulegum skoðunum,
en látum hvaðeina njóta síns réttar.
Þannig verður raunverulega að meta
hvert atriði í senn hlutlægt og hug-
lægt og við verðum að fjalla um ólík-
legustu og ótrúlegustu hluti t.d. drauga
og afturgöngur eins og þeir væru til.
Við leggjum kapp á að skrifa um hvert
mál af alúð þannig að sá sem skrifar
sé í senn bundinn og óbundinn af við-
fangsefninu, iíti á það jafnt að utan
sem innan.
— Viltu skýra þetta svolítið nánar?
— Jú, það sem ég á við, er að hvert
efni verður að njóta sín til hins ýtr-
asta. Það ber að líta á það að utan hvað
snertir staðreyndir, af málefnalegri rök-
vísi, en að innan af alúð, nálægð. Þann-
ig er litið á hvert mál frá tveimur sjón-
armiðum í einu, ef svo má að orði kom-
ast. Hverri stefnu er lýst frá sínu eigin
sjónarmiði, en jafnframt af hlutlægri
rökvísi.
— Verður nýja alfræðibókin miklum
mun yfirgripsmeiri en sú gamla?
. — Gamla verkið var fjögur bindi auk
tilvísunarbindis, en áformað er að verk-
ið sem nú er unnið að, verði fimm bindi
auk tilvísunarbindis. Er gert ráð fyrir
að tvö fyrstu bindin komi á markað að
tæpu hálfu ári liðnu, næstu tvö um
það bil hálfu ári síðar, en síðasta bindið
og tilvísunarbindið eru svo áformuð
á markað eftir tæplega hálft annað ár.
— En ég vil í þessu sambandi taka
fram, að ég er á móti því að nota
orðið alfræðibók um svona verk.
Hér hlýtur efnisval og vinna við verkið
ætíð að vera að öllu leyti undir rit-
stjórninni komið og þannig verður það
efni, sem valið er, metið huglægu mati.
Þetta gerir það að verkum, að ekki er
hægt með réttu að nota orðið al. Auk
þess er alfræðibók blæbrigðalausara og
lýsir ekki því sem við er átt eins vel
og orðið ensýklópedía.
— Hvaða efni leggið þið mesta áherzlu
á að fá inn í verkið?
— Við höfum lagt mikla áherzlu á
sögu og landafræði okkar tíma. En hér
getur verið erfitt að hafa við. Breyt-
ingar á landaskipan geta t.d. orðið nær
vikulega og er ekki laust við að við öf-
undum stundum blaðamennina, sem ekki
þurfa að skrifa annað en það sem gerist
í dag, áhyggjulausir um hvernig hlut-
irnir kunna að breytast á morgun. Við
þurfum á hinn bóginn að greina sundur
hvað sé stundarfyrirbrigði og hvað sé
líklegt til að verða varanlegt. Hér hef-
ur orðið nokkur breyting á frá eldri
gerð verksins. Við verðum að búast við
því, að þeir sem nota bókina, sé venju-
legt fólk, sem les dagblöð og horfir á
sjónvarp. Þeir sem gerðu ensýklópedíu
fyrir tuttugu til þrjátíu árurri gátu t.d.
afgreitt Afríku alla í einu og gleypt
Asíu í nokkrum munnbitum. Mig minn-
ir að fram til 1957 væri hægt að tala
um Indókína. En annars er Afríka bezta
dæmið um þá erfiðleika, sem skapazt
hafa í landafræði nútímans
— Þá er ýmis alþjóðastarfsemi orðin
mjög yfirgripsmikil á seinni árum, ný
samtök eru stöðugt að myndast og
nefndir og ráð sett á laggirnar. Og ríki
klofna og smáríkin klofna svo aftur
eins og fyrir kjarnaverkanir. Þegar á
að skrifa um svona hluti verður að leita
að þeim sáttmálum, sem gerðir kunna
að hafa verið og síðan að rekja sig eft-
ir þeim á tveimur sviðum, þjóðlegu og
alþjóðlegu. Líta á málin með einsýnum
þjóðarrembingi og einnig frá sjónar-
miði víðsýnna alþjóðasamtaka. f dag
er allur lieimurinn í deiglu að veru-
legu leyti nerna Evrópa og Norður-
Ameríka.
Helgi Jónsson.
— Annað dæmi þess, hve miklu erfið-
ara er að gera ensýklópedíu nú en áð-
ur fyrr er atómfræði og geimför. Fyrir
20 til 30 árum var ekki til siðs að setja
menn í dósir og skjóta þeim upp í loft-
ið.
— Hvað um andleg efni, bókmenntir
og listir. Getur ekki stundum verið
erfitt að fylgjast meö nýjungum þar?
—• Það er þá helzt í núímatónlist,
elektrónmúsík, þar gerast reiðinnar
ósköp. En þetta er þó betra að sjá fyrir
en rikjaskiptingu í Afríku. Og það sem
gerist í andlegum stefnum er yfirleitt
mögulegt að sjá fyrir eða fylgjast með.
Á flestum sviðum er það þannig, að
einn tekur við af öðrum og tengiliðir
eru í velflestum tilfellum sjáanlegir.
Er mikill munur hversu auðveldara það
er að fylgjast með andlegum efnum en
stjórnmálum lítt þekktra ríkja.
— Teldir þú möguleika á aö gerö
yrði íslenzk alfræöibók?
— Þetta efni hefur einhverntíma ver-
ið rætt og þá nugsað þannig, að íslenzk-
ur viðbætir yrði skeyttur við erlenda
ensýklópedíu. En það er af og frá að
vinna verkið þannig. Það er gróflega
erfitt að halda því fram að eitthvað
byrji eða endi við landsteina. Flest
íslenzkt á að meira eða minna leyti
rætur að rekja til annarra landa. Það
er t.d. erfitt að ímynda sér hvernig
Jóni Árnasyni hefði dottið í hug að
Framhald á bls. 12
4. desember 1966
-LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9